वास्तु शान्ति विधि
1. यजमान और उसकी पत्नी को आसन पर बैठाकर आचार्य निम्न तीन नामों का उच्चारण करते
हुए यजमान से तीन बार आचमन करावें-
ॐ केशवाय नमः । ॐ नारायणाय नमः । ॐ माधवाय नमः। तदुपरान्त आचार्य – ॐ ऋषिकेशाय नमः । ॐ गोविन्दाय नमः। का उच्चारण करके यजमान का हाथ जल से धुलावें।
2. आचार्य निम्न मंत्र का उच्चारण करके यजमान को कुशा की पवित्री धारण करवाके प्राणायाम करावें –
ॐ पवित्रे स्थो वैष्णव्यौ सवितुर्वः प्रसव उत्पुनाम्यच्छिद्रेण पवित्रेण सूर्यस्य रश्मिभिः ।॥ तस्य ते पवित्रपते पवित्र पूतस्य वत्कामः पुने तच्छकेयम् ॥
3. आचार्य निम्न श्लोक का उच्चारण कर यजमान के ऊपर और पूजन-सामग्री की पवित्रता हेतु कुशा से जल छिड़कें –
ॐ अपवित्रः पवित्रो वा सर्वावस्थां गतोऽपि वा। यः स्मरेत् पुण्डरीकाक्षं स बाह्याभ्यन्तरः शुचिः ॥ ॐ पुण्डरीकाक्षः पुनातु, ॐ पुण्डरीकाक्षः पुनातु, ॐ पुण्डरीकाक्षः पुनातु ।
4. आचार्य निम्न विनियोग और श्लोक का उच्चारण करके यजमान से आसन शुद्धि कर्म करावें-ॐ पृथ्वीतिमन्त्रस्य मेरुपृष्ठ ऋषिः, सुतलं छन्दः, कूर्मो देवता आसनपवित्र करणे विनियोगः ।
ॐ पृथ्वि त्वया धृता लोका देवि त्वं विष्णुना धृता। त्वं च धारय मां देवि! पवित्रं कुरु चासनम् ॥
5. आचार्य निम्न श्लोक का उच्चारण करके यजमान से उसकी शिखा का बन्धन करावें –
ॐ ऊर्ध्वकेशि विरूपाक्षि मांसशोणितभोजने । तिष्ठ देवि शिखामध्ये चामुण्डे चापराजिते ।।
6. यजमान घृतपूरित दीप को पृथ्वी पर अक्षत छोड़कर स्थापित कर प्रज्वलित करें और निम्न श्लोक द्वारा उसकी प्रार्थना करे-
भो दीप देवरूपस्त्वं कर्मसाक्षी ह्यविघ्नकृत् । यावत्कर्मसमाप्तिः स्यात्तावत्त्वं सुस्थिरो भव ॥
स्वस्तिवाचनम्
ॐ द्यौः शान्तिरन्तरिक्षठं० शान्तिः पृथिवी शान्तिरापः शान्तिरोषधयः शान्तिः । वनस्पतयः शान्तिर्विश्वे देवाः शान्तिर्ब्रह्म शान्तिः सर्वर्ट० शान्तिः शान्तिरेव शान्तिः सा मा शान्तिरेधि ॥ १ ॥ बतो यतः समीहसे ततो नो अभयं कुरु । शं नः कुरु प्रजाभ्योऽभयं नः पशुभ्यः ॥ सुशान्तिः सर्वारिष्टशान्ति- र्भवतु ॥ २ ॥
ॐ लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः । ॐ उमामहेश्वराभ्यां नमः । ॐ वाणीहिरण्यगर्भाभ्यां नमः । ॐ शचीपुरन्दराभ्यां नमः । ॐ माता-पितृचरण कमलेभ्यो नमः । ॐ इष्टदेवताभ्यो नमः । ॐ ग्रामदेवताभ्यो नमः । ॐ कुल देवताभ्यो नमः । ॐ स्थानदेवताभ्यो नमः । ॐ वास्तुदेवताभ्यो नमः । ॐ एतत्कर्मप्रधानदेवताभ्यो नमः । ॐ गुरुचरणकमलेभ्यो नमः । ॐ सर्वेभ्यो देवेभ्यो नमः । ॐ सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नमः । ॐ भूर्भुवः स्वः श्रीसिद्धिबुद्धिसहिताय श्रीमन्महागणाधिपतये नमः ।
पौराणिकश्लोकाः
सुमुखश्चैकदन्तश्च कपिलो गजकर्णकः । लम्बोदरश्च विकटो विघ्ननाशो विनायकः ॥ १ ॥
धूम्रकेतुर्गणाध्यक्षो भालचन्द्रो गजाननः । पठेच्छृणुयादपि ॥ २ ॥
द्वादशैतानि नामानि यः विद्यारम्भे विवाहे च प्रवेशे निर्गमे तथा। संग्रामे संकटे चैव विघ्नस्तस्य न जायते ॥ ३ ॥
शुक्लाम्बरधरं देवं शशिवर्णं चतुर्भुजम् । प्रसन्नवदनं ध्यायेत् सर्वविघ्नोपशान्तये ॥ ४ ॥
सर्वमङ्गलमङ्गल्ये शिवे सर्वार्थसाधिके ! । शरण्ये त्र्यम्बके गौरि नारायणि ! नमोऽस्तु ते ॥ ५ ॥
लाभस्तेषां जयस्तेषां कुतस्तेषां येषामिन्दीवरश्यामो हृदयस्थो पराजयः । जनार्दनः ॥ ६ ॥
तदेव लग्नं सुदिनं तदेव ताराबलं चन्द्रबलं तदेव । विद्याबलं दैवबलं तदेव लक्ष्मीपते तेऽड्नियुगं स्मरामि ॥ ७ ॥
7. संकल्पः
यजमानः दक्षिणहस्ते जलाऽक्षत-द्रव्यं चादाय संकल्पं कुर्यात्-ॐ विष्णुर्विष्णुर्विष्णुः श्रीमद्भगवतो महापुरुषस्य विष्णोराज्ञया प्रवर्तमानस्य अद्य श्रीब्रह्मणोऽह्नि द्वितीयपरार्द्ध श्रीश्वेतवाराहकल्पे वैवस्वतमन्वन्तरे अष्टाविंशतितमे कलियुगे कलिप्रथमचरणे जम्बूद्वीपे भरतखण्डे भारतवर्षे आर्यावर्तेकदेशे, अमुकक्षेत्रे अमुकनद्या अमुकतीरे विक्रमशके बौद्धावतारे अमुकनाम्नि संवत्सरे अमुकायने अमुकऋतौ महामाङ्गल्यप्रदमासोत्तमे मासे अमुकमासे अमुकपक्षे अमुकतिथौ अमुकवासरे अमुकनक्षत्रे अमुकयोगे अमुककरणे अमुकराशिस्थिते चन्द्रे अमुकराशिस्थिते सूर्ये अमुकराशिस्थिते देवगुरौ शेषेषु ग्रहेषु यथास्थानस्थितेषु सत्सु एवं गुणगणविशेषण- विशिष्टायां शुभपुण्यतिथौ अमुकगोत्रोऽमुकशर्माहं (वर्माऽहम्, गुप्तोऽहम्) सपत्नीकोऽहं श्रुति-स्मृति-पुराणोक्तफलप्राप्त्यर्थं मम पुत्र-पौत्रादि- सहितस्याऽस्मिन् नूतनगृहे चिरकालसुखपूर्वकनिवासार्थं नानाविध- रोगादिसर्वोपद्रवशान्त्यर्थं सम्पदायुरारोग्य-धन-धान्य-द्विपद-चतुष्पद-पुत्र पौत्राद्यभिवृद्धिपूर्वकं वास्तोः शुभतासिद्धये वास्तुशान्ति करिष्ये ।
तदङ्गत्वेन स्वस्तिपुण्याहवाचनं षोडशमातृकापूजनं वसोर्द्धारा- पूजनमायुष्यमन्त्रजपं नान्दीश्राद्धमाचार्यादिवरणानि च करिष्ये । तत्रादौ निर्विघ्नतासिद्धयर्थं गणेशाम्बिकयोः पूजनं करिष्ये ।
8. गणेशाऽम्बिकापूजनम्
आवाहनम् – हे हेरम्ब त्वमेहोहि अम्बिकात्रयम्बकात्मज । सिद्धिबुद्धिपते त्र्यक्ष लक्षलाभपितः प्रभो ॥ नागास्यं नागहारं त्वां गणराजं चतुर्भुजम् । भूषितं स्वायुधैर्दिव्यैः पाशाङ्कुशपरश्वधैः ॥ आवाहयामि पूजार्थं रक्षार्थं च मम क्रतोः। इहागत्य गृहाण त्वं पूजां यागञ्च रक्ष मे ॥
ॐ गणानां त्वा गणपतिठ० हवामहे प्रियाणां त्वा प्रियपतिर्ट० हवामहे निधीनां त्वां निधिपतिठ० हवामहे वसो मम। आहमजानि गर्भ धमा त्वमजासि गर्भ धम् ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः सिद्धिबुद्धिसहिताय श्रीमन्महागणपतये नमः, गणपति- मावाहयामि स्थापयामीत्य क्षतैर्गणपति स्थापयित्वा तदुत्तरतोऽम्बिकां स्थापयेत् ।
ॐ अम्बे अम्बिकेऽम्बालिके न मा नयति कश्चन। ससस्त्यश्वकः सुभद्रिकां कां पीलवासिनीम् ॥
हेमाद्रितयनां देवीं वरदां भैरवप्रियाम् । लम्बोदरस्य जननीं गौरीमावाहयाम्यहम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गौर्यै नमः, गौरीमावाहयामि स्थापयामि ।
9. प्रतिष्ठापनम् –
ॐ मनो जूतिर्जुषतामाज्यस्य बृहस्पतिर्वज्ञमिमं तनोत्व- रिष्टं वज्ञर्ट० समिमं दधातु । विश्वेदेवास ऽइह मादयन्तामो रँ प्रतिष्ठ ॥
अस्यै प्राणाः प्रतिष्ठन्तु अस्यै प्राणाः क्षरन्तु च।
अस्यै देवत्वमर्चायै मामहेति च कश्चन ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाऽम्बिके सुप्रतिष्ठिते वरदे भवेताम् । इति प्रतिष्ठापयेत् ।
10. आसनम् –
ॐ पुरुष एवेदर्ठ० सर्वं यद्भूतं यच्च भाव्यम् ।
उतामृतत्त्वस्येशानो बदन्नेनातिरोहति ॥ अलङ्कार समायुक्तं मुक्ता-मणि विभूषितम् । दिव्य सिंहासनं चारू प्रीत्यर्थं प्रतिगृह्यताम् ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, आसनार्थे अक्षतान् समर्पयामि ।
11. पाद्यम् – ॐ एतावानस्य महिमातो ज्यायाँश्च पूरुषः ।
पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ॥
गौरी सुत ! नमस्तेऽस्तु शङ्कर प्रियकारक !। भक्त्या पाद्यं मया दत्तं गृहाण प्रणतप्रिय ! ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, पाद्यं समर्पयामि। अर्घ्यम् ॐ त्रिपादूर्ध्वऽउदैत्पुरुषः पादोऽस्येहाभवत्पुनः । ततो विष्वङ् व्यक्रामत्साशनानशने अभि ॥ व्रतं उद्दिश्य विघ्नेशं गन्ध-पुष्यादि संयुतम् । गृहाणार्घ्यं मयादत्तं सर्वसिद्धि प्रदायकम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, अर्घ्यं समर्पयामि।
12. आचमनीयम् – ॐ ततो विराडजायत विराजो अधि पूरुषः । स जातो अत्यरिच्यत पश्चाद् भूमिमथो पुरः ॥ सर्वतीर्थ समायुक्तं सुगन्धि निर्मलं जलम् । आचम्यतां मया दत्तं गृहाण विघ्नेश्वर ! ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, आचमनीयं जलं समर्पयामि।
13. स्नानम् – ॐ तस्माद्यज्ञात् सर्वहुतः सम्भृतं पृषदाज्यम्। पशूस्ताँश्चक्रे वायव्यानारण्या ग्राम्याश्च ये ॥ मन्दाकिन्यास्तु यद्वारि सर्वपापहरं शुभम्। तदिदं कल्पितं देव ! स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, स्नानं समर्पयामि।
14. पयः स्नानम्-ॐ पयः पृथिव्याम्पय ओषधीषुपयो दिव्यन्तरिक्षे पयो धाः । पयस्वतीः प्रदिशः सन्तु मह्यम् ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, पयः स्नानं समर्पयामि। दधिस्नानम् – ॐ दधिक्राव्णो अकारिषं जिष्णोरश्वस्य वाजिनः । सुरभि
नो मुखा करत्प्र ण आयूर्ट०षि तारिषत् ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, दधिस्नानं समर्पयामि।
15. घृतस्नानम् – ॐ घृतं मिमिक्षे घृतमस्य यो निघृते श्रितो घृतम्वस्य धाम ।
अनुष्वधमावह मादयस्व स्वाहाकृतं वृषभ वक्षि हव्यम्।
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, घृतस्नानं समर्पयामि।
16. मधुस्नानम् -ॐ मधु वाता ऋतायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः । माध्वीर्न सन्त्वोषधीः ॥ मधु नक्तमुतोषसो मधुमत्पार्थिवठ०रजः । मधु द्यौ रस्तु नः पिता ॥
मधुमान्नो वनस्पतिर्मधुमाँऽअस्तु सूर्यः । माध्वीर्गावो भवन्तु नः ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, मधुस्नानं समर्पयामि।
17. शर्करास्नानम्–ॐ अपार्ट० र समुद्भयसर्ट० सूर्वे सन्तर्ठ० समाहितम्। अपार्ट॰रसस्य यो रसस्तं वो गृह्णाम्युत्तममुपयामगृहीतोऽसीन्द्राय त्वा जुष्टं गृह्णाम्येष ते योनिरिन्द्राय त्वा जुष्टतमम् ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, शर्करास्नानं समर्पयामि। पञ्चामृतस्नानम् – ॐ पञ्च नद्यः सरस्वतीमपि यन्ति सस्स्रोतसः । सरस्वती तु पञ्चधा सो देशेऽभवत्सरित् ॥ पञ्चामृतं मयाऽऽनीतं पयो दधि घृतं मधु। शर्करा च समायुक्तं स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, पञ्चामृत स्नानं समर्पयामि। पञ्चामृतस्नानान्ते शुद्धोदकस्नानं समर्पयामि।
सर्वोपचारार्थे गन्धाक्षत पुष्पाणि समर्थ्य, निर्माल्यं उत्तरे विसृज्य गणपतिअथर्वशीर्षेण अभिषेकः- ॐ नमस्ते गणपतये । त्वमेव प्रत्यक्षं तत्त्वनसि। त्वमेव केवलं कर्तासि। त्वमेव केवलं धर्तासि । त्वमेव केवलं हर्तासि। त्वमेव सर्वं खल्विदं ब्रह्मासि । त्वं साक्षादात्मासि नित्यम्। ऋतं बच्मि। सत्यं वच्मि। अव त्वं माम्। अव वक्तारम् । अव श्रोतारम्। अव दातारम्। अव धातारम्। अवानूचानमव शिष्यम्। अव पश्चात्तात् । अव पुरस्तात्। अव चोत्तरात्तात् । अव दक्षिणात्तात् । अव चोर्ध्वात्तात् । अवाधरात्तात् । सर्वतो मां पाहि पाहि समन्तात्। त्वं वाड्मयस्त्वं चिन्मयः। त्वमान्दमयस्त्वं ब्रह्ममयः । त्वं सच्चिदानन्दाद्वितीयोऽसि। त्वं प्रत्यक्षं ब्रह्मासि । त्वं ज्ञानमयो विज्ञानमयोऽसि । सर्वं जगदिदं त्वत्तो जायते। सर्वं जगदिदं त्वत्तस्तिष्ठति। सर्वं जगदिदं त्वयि लयमेष्यति। सर्वं जगदिदं त्वयि प्रत्येति। त्वं भूमिरापोऽनलोऽनिलो नभः । त्वं चत्वारि वाक्पदानि । त्वं गुणत्रयातीतः । त्वं कालत्रयातीतः । त्वं देहत्रयातीतः । त्वं मूलाधारस्थितोऽसि नित्यम्। त्वं शक्तित्रयात्मकः । त्वां योगिनो ध्यायन्ति नित्यम्। त्वं ब्रह्मा त्वं विष्णुस्त्वं रुद्रस्त्वमिन्द्रस्त्वमग्निस्त्वं वायुस्त्वं सूर्यस्त्वं चन्द्रमास्त्वं ब्रह्म भूर्भुवः सुवरोम् । गणादिं पूर्वमुच्चार्य वर्णादिं तदनन्तरम्। अनुस्वारः परतरः । अर्धेन्दुलसितम् । तारेण रुद्धम्। एतत्तव मनुस्वरूपम्। गकारः पूर्वरूपम्। अकारो मध्यमरूपम्। अनुस्वारश्चान्त्यरूपम्। बिन्दुरुत्तररूपम्। नादः सन्धानम्। संहिता सन्धिः। सैषा गणेशविद्या। गणक ऋषिः निवृद्गायत्री छन्दः।
श्रीमहागणपतिर्देवता। ॐ गम् गणपतये नमः। एकदन्ताय विद्यहे वक्रतुण्डाय धीमहि। तन्नो दन्ती प्रचोदयात् ॥ एकदन्तं चतुर्हस्तं पाशमङ्कुशधारिणम्। अभयं वरदं हस्तैर्बिभ्राणं मूषकध्वजम् ।। रक्त लम्बोदरं शूर्पकर्णकं रक्तवाससम्। रक्तगन्धानुलिप्ताङ्गं रक्तपुष्पैः सुपूजितम् ॥ भक्तानुकम्पिनं देवं जगत्कारणमच्युतम्। आविर्भूतं च सृष्ट्यादौ प्रकृतेः पुरुषात्परम । एवं ध्यायति यो नित्यं स योगी योगिनां वरः । नमो व्रातपतये नमो गणपतये नमः प्रमथपतये नमस्तेऽस्तु लम्बोदरायैकदन्ताय विघ्न- विनाशिने शिवसुताय श्रीवरदमूर्तये नमो नमः ॥ ॐ अमृताभिषेकोस्तु । महागणपतये नमः अभिषेकस्नानं समर्पयामि।
18. शुद्धोदकस्नानम् – ॐ शुद्धवालः सर्वशुद्धवालो मणिवालस्त आश्विनाः- श्वेतः श्वेताक्षो ऽरुणस्ते रुद्राय पशुपतये कर्णा यामा अवलिप्ता रौद्रा नभो रूपाः पार्जन्याः ॥
गङ्गा च यमुना चैव गोदावरी सरस्वती । नर्मदा सिन्धु कावेरी स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ।।
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, शुद्धोदकस्नानं समर्पयामि। शुद्धोदकस्नानान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि।
18. वस्त्रम् – ॐ सुजातो ज्योतिषा सह शर्म वरूथमासदत्स्वः । वासो अग्ने विश्वरूपठ० संव्ययस्व विभावसो ॥ शीतवातोष्णसन्त्राणं लज्जाया रक्षणं परम् । देहालङ्करणं वस्त्रमतः शान्ति प्रयच्छ मे ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, वस्त्रं समर्पयामि। वस्त्रान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि।
19. उपवस्त्रम् -ॐ युवा सुवासाः परिवीत ऽआगात्स ऽउश्रेयान्भवति जायमानः । तन्धीरासः कवय ऽउन्नयन्ति स्वाध्यो मनसा देवयन्तः ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, उपवस्त्रं समर्पयामि। उपवस्त्राान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि। अथवा ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, वस्त्रोपवस्त्रार्थे रक्तसूत्रं समर्पयामि। अलङ्करणार्थे अक्षतां समर्पयामि।
20. यज्ञोपवीतम् – ॐ यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेर्यत्सहजं पुरस्तात् । आयुष्यमग्रयं प्रतिमुञ्च शुभ्रं यज्ञोपवीतं बलमस्तु तेजः ।।
नवभिस्तन्तुभिर्युक्तं त्रिगुणं देवतामयम् । उपवीतं मया दत्तं गृहाण परमेश्वर ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, यज्ञोपवीतं समर्पयामि। यज्ञोपवीतान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि।
21. गन्धम् – ॐ त्वां गन्धर्वा अखनँस्त्वामिन्द्रस्त्वां बृहस्पतिः ।
त्वामोषधे सोमो राजा विद्वान्यक्ष्मादमुच्यत ।।
श्रीखण्डं चन्दनं दिव्यं गन्धाढ्यं सुमनोहरम् ।
विलेपनं सुरश्रेष्ठ चन्दनं प्रतिगृह्यताम् ।।
कनिष्ठामूलगताङ्गुष्ठयोगेन गन्धमुद्रां प्रदर्थ्य अनामिकया ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, गन्धं समर्पयामि।
22. अक्षतान् – ॐ अक्षन्नमीमदन्त ह्यव प्रिया अधूषत। अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्ठया मती योजान्विन्द्र ते हरी ॥
अक्षताश्च सुरश्रेष्ठ कुंकुमाक्ताः सुशोभिताः । मया निवेदिता भक्त्या गृहाण परमेश्वर ! ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, अक्षतान् समर्पयामि।
23. पुष्पमालाम् – ॐ ओषधीः प्रतिमोदध्वं पुष्पवतीः प्रसूवरीः । अश्वा ऽइव सजित्वरीर्वीरुधः पारयिष्णवः ॥ माल्यादीनि सुगन्धीनि मालत्यादीनि वै प्रभो !। मयाऽऽहृतानि पुष्पाणि पूजार्थं प्रतिगृह्यताम् ॥
तर्जन्यङ्गुष्ठयोगेन ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, पुष्पमालां समर्पयामि।
24. दूर्वाम् – ॐ काण्डात्काण्डात्प्ररोहन्ती परुषः परुषस्परि। एवा नो दूर्वे प्रतनु सहस्त्रेण दूर्वाङ्करान् सुहरितानमृतान् आनीतांस्त्व पूजार्थं शतेन च ॥ मङ्गलप्रदान् । गृहाण गणनायक ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, दूर्वाङ्करान् समर्पयामि।
25. नानापरिमलद्रव्याणि – ॐ अहिरिव भोगैः पर्येति बाहुं ज्याया हेतिं परिबाधमानः । हस्तघ्नो विश्वा वयुनानि विद्वान् पुमान् पुमार्ट॰सं परि पातु विश्वतः ॥
नानापरिमलैर्द्रव्यैर्निर्मितं चूर्णमुत्तमम् । अवीरनामकं चूर्ण गन्धं चारु प्रगृह्यताम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, नानापरिमलद्रव्याणि समर्पयामि। सिन्दूरम् -ॐ सिन्धोरिव प्राध्वने शूघनासो वातप्रमियः पतयन्ति यह्वा। घृतस्य धारा अरुषो न वाजी काष्ठा भिन्दन्नूर्मिभिः पिन्वमानः ॥ सिन्दूरं शोभनं रक्तं सौभाग्यं सुखवर्धनम् । शुभदं कामदं चैव सिन्दूरं प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, सिन्दूरं समर्पयामि।
26. धूपम् – ॐ धूरसि धूर्व धूर्वन्तं धूर्व तं योऽस्मान् धूर्वति तं धूर्वयं वयं धूर्वामः । देवानामसि वह्नितमठ० सस्त्रितमं पप्रितमं जुष्टतमं देवहूतमम् ।।
वनस्पतिरसोद्भूतो गन्धाढ्यो गन्ध उत्तमः । आग्रेयः सर्वदेवानां धूपोऽयं प्रतिगृह्यताम् ।। तर्जनीमूलयोरङ्गुष्ठयोगेन धूपमुद्रां प्रदर्थ्य ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, धूपं समर्पयामि।
27. दीपम् -ॐ अग्निर्योतिर्योतिरग्निः स्वाहा सूर्यो ज्योतिर्योतिः सूर्यः स्वाहा। अग्निर्वर्ची ज्योतिर्वर्चः स्वाहा सूर्योवर्ची ज्योतिर्वर्चः स्वाहा। ज्योतिः
सूर्यः सूर्यो ज्योतिः स्वाहा ॥ भक्तया दीपं प्रयच्छामि देवाय परमात्मने।
त्राहि मां निरयाद् घोराद्, दीपज्योतिर्नमोऽस्तुते ॥ मध्यमाङ्गुष्ठयोगेन दीपमुद्रां प्रदर्थ्य ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, दीपं दर्शयामि। हस्तौ प्रक्षाल्य ।
28. नैवेद्यम् – ॐ नाभ्या आसीदन्तरिक्षठ० शीर्णो द्यौः समवर्त्तत ।
पद्धयां भूमिर्दिशः श्रोत्रात्तथालोकाँ२ अकल्पयन् ॥
नानाफलसमन्वितम् । अनेकस्वादु संयुक्तं मोदकं पायसं चैव गृहाण विघ्नेश्वर ! ॥ अनामामूलयोरङ्गुष्ठयोगेन नैवेद्यमुद्रां प्रदर्थ्य ग्रासमुद्राः प्रदर्शयेत् तद्यथा- अङ्गुष्ठप्रदेशिनी मध्यमाभिः – ॐ प्राणाय स्वाहा ॥ १ ॥ अङ्गुष्ठमध्यमानामिकाभिः ॐ अपानाय स्वाहा ॥ २ ॥ अङ्गुष्ठानामिकाकनिष्ठिकाभिः ॐ व्यानाय स्वाहा ॥ ३ ॥ कनिष्ठिका तर्जन्यङ्गुष्ठैः ॐ समानाय स्वाहा ॥ ४॥ साङ्गुष्ठाभिः सवाङ्गुलिभिः
ॐ उदानाय स्वाहा ॥ ५ ॥ इति प्रदर्थ्य ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, नैवेद्यं समर्पयामि। नैवेद्यान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि। मध्ये पानीयं समर्पयामि। उत्तरापोशनं समर्पयामि ।.
करोद्वर्तनम् ॐ अर्ठ० शुनाते अर्ड० शुः पृच्यतां परुषापरुः । गन्धस्ते सोममवतु मदाय रसो अच्युतः ॥ चन्दनं मलयोद्भूतं । कस्तूर्यादिसमन्वितम् । करोद्वर्तनकं देव गृहाण परमेश्वर ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, करोद्वर्तनार्थे गन्धानुलेपनं समर्पयामि।
29. ताम्बूलम् – ॐ षत्पुरुषेण हविषा देवा यज्ञमतन्वत । वसन्तोऽस्यासीदाज्यं ग्रीष्मऽइध्मः शरद्धवि ॥ पूगीफलं महद्दिव्यं नागवल्लीदलैर्युतम् । एलादिचूर्ण संयुक्तं ताम्बूलं प्रतिगृह्यताम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, मुखशुद्धयर्थं ताम्बूलपत्रं पूगीफलं च समर्पयामि।
30. ऋतुफलानि – ॐ याः फलिनीर्या अफला अपुष्पा वाश्च पुष्पिणीः । मुञ्चन्त्वर्ट ० हसः ॥ परतस्तव। बृहस्पतिप्रसूतास्तानो इदं फलं मया देव स्थापितं तेन मे सफलावाप्तिर्भवेज्जन्मनि जन्मनि ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, ऋतुफलानि समर्पयामि। दक्षिणाम् – ॐ हिरण्यगर्भः समवर्त्तताग्रे भूतस्य जातः पतिरेक आसीत् । स दाधार पृथिवीं द्यामुतेमां कस्मै देवाय हविषा विधेम ॥ हिरण्यगर्भगर्भस्थं हेमबीजं विभावसोः ।
अनन्तपुण्यफलदमतः शान्ति प्रयच्छ मे॥
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, कृतायाः पूजायाः साद्गुण्यार्थे- द्रव्यदक्षिणां समर्पयामि।
कर्पूरनीराजनम् – ॐ आ रात्रि पार्थिवर्ट० रजः पितुरप्रायि धामभिः । दिवः सदाठ०सि बृहती वि तिष्ठस आ त्वेषं वर्तते तमः ॥ १॥
ॐ इदर्ठ० हविः प्रजननं मे अस्तु दशवीरर्ठ० सर्वगणर्ट० स्वस्तये । आत्मसनि प्रजासनि पशुसनि लोकसनयभयसनि। अग्निः प्रजां बहुलां मे करोत्वनं पयो रेतो अस्मासु धत्त ॥ २ ॥
कदलीगर्भसम्भूतं कर्पूरं तु प्रदीपितम्।
आरार्तिकमहं कुर्वे पश्य में वरदो भव ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, कर्पूरनीराजनं समर्पयामि।
31. पुष्पाञ्जलिम् – ॐ वज्ञेन बज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्माणि प्रथमान्यासन् ।
ते ह नाकं महिमानः सचन्त यत्र पूर्वे साद्धयाः सन्ति देवाः ॥ ॐ राजाधिराजाय प्रसह्य साहिने नमो वयं वैश्रवणाय कुर्महे। स मे कामान् कामकामाय मह्यम्। कामेश्वरो वैश्रवणो ददातु। कुबेराय वैश्रवणाय महाराजाय नमः ॥ ॐ स्वस्ति साम्राज्यं भौज्यं स्वाराज्यं वैराज्यं पारमेष्ठ्यं राज्यं महाराज्यमाधिपत्यमयं समन्तपर्यायी स्यात्, सार्वभौमः सार्वायुषान्तादापरा-र्थात्, पृथिव्यै समुद्रपर्यन्तायाऽएकराडिति ॥ तदप्येष श्लोकोऽभिगीतो मरुतः परिवेष्टारो मरुत्तस्यावसन् गृहे। आवीक्षितस्य कामप्रेर्विश्वेदेवाः सभासद इति ॥ ॐ विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतोमुखो विश्वतोबाहुरुत विश्वतस्पात् ।
सं बाहुभ्यां धमति सम्पतत्रैर्ध्यावाभूमी जनयन् देव एकः ॥ नानासुगन्धिपुष्पाणि यथाकालोद्भवानि च।
पुष्पाञ्जलिर्मयादत्तो गृहाण परमेश्वर #
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, मन्त्रपुष्पाञ्जलिं समर्पयामि। प्रदक्षिणाम् – ॐ ये तीर्थानि प्रचरन्ति सृकाहस्ता निषङ्गिणः । तेषार्ट० सहस्त्रयोजनेऽव धन्वानि तन्मसि ॥ यानि कानि च पापानि ज्ञाताज्ञातकृतानि च। तानि सर्वाणि नश्यन्ति प्रदक्षिणापदे पदे ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, प्रदक्षिणां समर्पयामि। विशेषार्ध्यम् – (ताम्र-रजतादिपात्रे जल-गन्ध-अक्षत-फल-पुष्प-दूर्वा- कुशा-दधि-दुग्ध-सर्षपादिद्रव्यं प्रक्षिप्य अर्घपात्रमुभाभ्यां कराभ्यां गृहीत्वा श्लोकान् पठेत् । तद्यथा-
रक्ष रक्ष गणाध्यक्ष ! रक्ष त्रैलोक्य रक्षक । भक्तानां भयं कर्ता त्राता भव भवार्णवात् ॥ १ ॥
प्रभो। द्वैमातुर कृपासिन्धो षाण्मातुराग्रज
वरदस्त्वं वरं देहि वाञ्छितं वाञ्छितार्थद । अनेन सफलार्धेण फलदोऽस्तु सदा मम ॥ २ ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, विशेषार्थ्यं समर्पयामि।
32. प्रार्थना-
ॐ वरदाय विघ्नेश्वराय सुरप्रियाय।
लम्बोदराय सकलाय जगद्धिताय।
नागाननाय श्रुतियज्ञ विभूषिताय ।
गौरीसुताय गणनाथ नमो नमस्ते ॥ १ ॥
भक्तार्तिनाशनपराय गणेश्वराय ।
सर्वेश्वराय शुभदाय सुरेश्वराय ।
विद्याधराय विकटाय च वामनाय ।
भक्तप्रसन्नवरदाय नमो नमस्ते ॥ २ ॥
नमस्ते ब्रह्मरूपाय विष्णुरूपाय ते नमस्ते रुद्ररूपाय करिरूपाय ते नमः। नमः ॥ ३॥
विश्वरूपस्वरूपाय नमस्ते ब्रह्मचारिणे। भक्तप्रियाय देवाय नमस्तुभ्यं विनायक ! ॥ ४ ॥
लम्बोदर नमस्तुभ्यं सततं मोदकप्रिय । निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा ॥ ५ ॥
त्वां विघ्नशत्रुदलनेति च सुन्दरेति
भक्तप्रियेति सुखदेति फलप्रदेति । विद्याप्रदेत्यघहरेति च ये स्तुवन्ति तेभ्यो गणेश ! वरदो भव नित्यमेव ॥ ६ ॥
इति गणेशाम्बिकयोः पूजनं कृत्वा पूर्व वदर्घपात्रे गन्धादि कृत्वा – ॐ रूपं देहि जयं देहि सौभाग्यं देहि देवि मे। पुत्रान् देहि धनं देहि सर्वान् कामांश्च देहि मे ॥
‘ॐ अम्बिकायै नमः’ इति विशेषार्धं समर्पयामि। ‘अनया पूजया गणेशाम्बिके प्रीयेतां न मम’ इति जलं प्रक्षिपेत्। ‘आचरित- गणेशाम्बिकापूजनविधौ यन्यूनातिरिक्तं तत्परिपूर्णमस्तु ।’
33. कलशपूजनम्
आचार्य निम्न मन्त्र का उच्चारण करते हुए यजमान से जिस स्थान पर कलश स्थापित करवाना हो, वहाँ की भूमि का स्पर्श करवा के वहाँ कुंकुमादि से पवित्र भूमि पर अष्टदलपद्म का निर्माण करावें- ॐ मही द्यौः पृथिवी च न ऽइमं यज्ञं मिमिक्षताम् । पिपृतान्नो भरीमभिः ॥
यजमान ने भूमि का जहाँ स्पर्श किया हो वहाँ आचार्य एक किलो सप्तधान्य निम्न मंत्र का उच्चारण करते हुए छोड़वायें –
ॐ ओषधयः समवदन्त सोमेन सह राज्ञा । यस्मै कृणोति ब्राह्मणस्तर्ट० राजन्पारयामसि ॥
आचार्य धान्य पुञ्ज पर निम्न मन्त्र का उच्चारण करते हुए यजमान से कलश स्थापित करवायें –
ॐ आजिग्ध्र कलशं मह्या त्वा विशन्त्विन्दवः । पुनरूर्जा निवर्तस्व सा नः सहस्त्रं धुक्ष्वोरुधारा पयस्वती पुनर्माविशताद्रयिः ॥
कलश में शुद्ध जल को यजमान से आचार्य निम्न मन्त्र का उच्चारण करते हुए भरवायें –
ॐ वरुणस्योत्तम्भनमसि वरुणस्य स्कम्भसर्जनी स्थो वरुणस्य ऋतसदनयसि वरुणस्य ऋतसदनमसि वरुणस्य ऋतसदनमासीद ॥
आचार्य आगे दिए हुए मन्त्र का उच्चारण करते हुए यजमान से कलश में गन्ध छोड़वायें-
ॐ त्वां गन्धर्वाअखनंस्त्वामिन्द्रस्त्वां बृहस्पतिः । त्वामोषधे सोम्रो राजा विद्वान्यक्ष्मादमुच्यत ।।
आचार्य कलश में सर्वोषधि निम्न मन्त्र का उच्चारण करते हुए यजमान से छोड़वायें –
ॐ या ओषधीः पूर्वा जाता देवेभ्यस्त्रियुगं पुरा। मनैनु बभ्रूणामहर्ट० शतं धामानि सप्त च ॥
आचार्य कलशे में दूर्वा निम्न मन्त्र का उच्चारण करते हुए यजमान से छोड़वायें-
ॐ काण्डात्काण्डात्प्ररोहन्ती परुषः परुषस्परि। एवा नो दूर्वे प्रतनु सहस्त्रेण शतेन च ।।
औचार्य कलश में पञ्चपल्लव निम्न मन्त्र का उच्चारण करते हुए यजमान से छोड़वायें-
ॐ अश्वत्थे वो निषदनं पर्णं वो वसतिष्कृता। गोभाज इत्किलासथ वत्सनवथ पूरुषम् ॥
आचार्य निम्न मन्त्र का उच्चारण करते हुए कलश में सप्तमृत्तिका यजमान से छोड़वायें-
ॐ स्योना पृथिवि नो भवानृक्षरा निवेशनी। बच्छा नः शर्म स प्रथाः ॥
आचार्य निम्न मन्त्र का उच्चारण करते हुए कलश में पूगीफल यजमान से छोड़वायें –
ॐ षाः फलिनीर्य्या अफला अपुष्पा षाश्च पुष्पिणीः । बृहस्पति- प्रसूतास्ता नो मुञ्चन्त्वर्ट ०हसः ॥
आचार्य कलश में पञ्चरत्न निम्न मन्त्र का उच्चारण करते हुए यजमान से छोड़वायें –
ॐ परि वाजपतिः कविरग्निर्हव्यान्यक्रमीत् । दधद्रत्नानि दाशुषे ॥
आचार्य कलश में स्वर्ण निम्न मन्त्र का उच्चारण करते हुए यजमान से छोड़वायें –
ॐॐॐ हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे भूतस्य जातः पतिरेक आसीत्। स दाधार पृथिवीं द्यामुतेमां कस्मै देवाय हविषा विधेम ॥
आचार्य निम्न मन्त्र का उच्चारण करते हुए यजमान से दो वस्त्रों के द्वारा कलश को चारों ओर से वेष्टित करावें –
ॐ सुजातो ज्योतिषा सह शर्म वरूथमासदत्स्वः । वासो अग्ने विश्वरूपर्ट० सम्व्ययस्व विभावसो ॥
आचार्य निम्न मन्त्र का उच्चारण करते हुए यजमान से ताँबे के पात्र में अक्षत भरवाकर कलश के ऊपर स्थापित करवायें-
ॐ पूर्णा दर्वि परापत सुपूर्णा पुनरापत। वस्नेव व्विक्रीणावहा इषमूर्जर्ट० शतक्रतो ।।
आचार्य आगे दिये गये मन्त्र का उच्चारण करते हुए कलश के ऊपर अपने अभिमुख लालवस्त्र आदि से वेष्टित नारिकेल फल का स्थापन यजमान से करावें –
ॐ वाः फलिनीर्य्या अफला अपुष्पा वाश्च पुष्पिणीः। बृहस्पति- प्रसूतास्ता नो मुञ्चन्त्वर्ट० हसः ॥
आचार्य निम्न मन्त्र का उच्चारण करते हुए स्थापित कलश में अंग के सहित सपरिवार सायुध-सशक्तिक वरुण का आवाहन व स्थापन यजमान से करावें – ॐ तत्त्वा यामि ब्रह्मणा
वन्दमानस्तदाशास्ते वजमानो हविर्भिः । अहेडमानो वरुणेह बोध्युरुशर्ट० स मा न आयुः प्रमोषीः ॥ अस्मिन् कलशे वरुणं साङ्गं सपरिवारं सायुधं सशक्तिक-मावाहयामि स्थापयामि।
‘ॐ अप्पतये वरुणाय नमः’ इति पञ्चोपचारैर्वरुणं सम्पूज्य ततस्तत्रैव देवता आवाहयेत् –
कलशस्य मुखे विष्णुः कण्ठे रुद्रः समाश्रितः । मूले त्वस्य स्थितो ब्रह्मा मध्ये मातृगणाः स्मृताः ॥ १ ॥
कुक्षौ तु सागराः सर्वे सप्तद्वीपा अर्जुनी गोमती चैव चन्द्रभागा वसुन्धरा । सरस्वती ॥ २ ॥
कावेरी कृष्णवेणी च गङ्गा चैव महानदी। तापी गोदावरी चैव माहेन्द्री नर्मदा तथा ॥ ३ ॥
नदाश्च विविधा जाता नद्यः सर्वास्तथापराः । पृथिव्यां यानि तीर्थानि कलशस्थानि तानि वै ॥४॥
सर्वे समुद्राः सरितस्तीर्थानि जलदा नदाः ॥ ५॥
ऋग्वेदोऽथ यजुर्वेदः सामवेदो ह्यथर्वणः । अङ्गैश्च सहिताः सर्वे कलशं तु समाश्रिताः ॥ ६ ॥
अत्र गायत्री सावित्री शान्तिः पुष्टिकरी तथा। आयान्तु मम शान्त्यर्थं दुरितक्षयकारकाः ॥ ७ ॥
ततो यजमानः स्वहस्ते अक्षतादिकं गृहीत्वा –
‘कलशाधिष्ठात्र्यो विष्ण्वादिदेवताः सुप्रतिष्ठिता भवन्तु’ इत्यावाह्य ॐ मनो जूतिर्जुषतामाज्यस्य बृहस्पतिर्यज्ञमिमं तनोत्वरिष्टं वज्ञठ० समिमं दधातु । विश्वेदेवास इह मादयन्तामों रैंप्रतिष्ठ ॥ इति मन्त्रेण क्षिपेत् ।
अस्मिन् कलशे ‘वरुणाद्यावाहितदेवताः सुप्रतिष्ठिता वरदा भवन्तु’ ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः । विष्ण्वाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, इति वा।
आसनार्थे ऽक्षतान् समर्पयामि।
पादयोः पाद्यं समर्पयामि।
हस्तयोः अयं समर्पयामि।
आचमनं समर्पयामि।
पञ्चामृतस्नानं समर्पयामि।
शुद्धोदकस्नानं समर्पयामि।
स्नानाङ्गाचमनं समर्पयामि।
वस्त्रं समर्पयामि।
आचमनं समर्पयामि।
यज्ञोपवीतं समर्पयामि।
आचमनं समर्पयामि।
उपवस्त्रं समर्पयामि।
आचमनं समर्पयामि।
गन्धं समर्पयामि।
अक्षतान् समर्पयामि।
पुष्पमालां समर्पयामि।
नानापरिमलद्रव्याणि समर्पयामि।
धूपमाघ्रापयामि। दीपं दर्शयामि।
हस्तप्रक्षालनम्।
नैवेद्यं समर्पयामि।
आचमनीयं समर्पयामि। मध्ये पानीयम्। उरत्तापोशन च समर्पयामि।
ताम्बूलं समर्पयामि। पूगीफलं समर्पयामि।
कृतायाः पूजायाः साद्गुण्यार्थे द्रव्यदक्षिणां समर्पयामि। आर्तिक्यं समर्पयामि।
मन्त्रपुष्पाञ्जलि समर्पयामि। प्रदक्षिणां समर्पयामि। नमस्कारं समर्पयामि। अनया पूज्या वरुणाद्यावाहितदेवताः प्रीयन्तां न मम।
कलशप्रार्थना-
देवदानवसंवादे उत्पन्नोऽसि तदा कुम्भ विधृतो विष्णुना स्वयम् ॥ १॥
त्वत्तोये सर्वतीर्थानि देवाः सर्वे त्वयि स्थिताः । प्रतिष्ठिताः ॥ २ ॥
प्रजापतिः । सपैतृकाः ॥ ३ ॥
त्वयि तिष्ठन्ति भूतानि त्वयि प्राणाः शिवः स्वयं त्वमेवासि विष्णुस्त्वं च आदित्या वसवो रुद्रा विश्वेदेवाः त्वयि तिष्ठन्ति सर्वेऽपि यतः कामफलप्रदाः । त्वत्प्रसादादिमं यज्ञं कर्तुमीहे जलोद्भव । सान्निध्यं कुरु मे देव प्रसन्नो भव सर्वदा ॥ ४॥
नमो नमस्ते स्फटिकप्रभाय सुश्वेतहाराय सुमङ्गलाय। सुपाशहस्ताय झषासनाय जलाधिनाथाय नमो नमस्ते ॥ ५॥
पाशपाणे नमस्तुभ्यं पद्मिनीजीवनायक। पुण्याहवाचनं यावत् तावत्त्वं सन्निधौ भव ॥ ६॥
मध्यमानेमहोदधौ ।
स्वस्तिपुण्याहवाचनम्
यजमान अपने दोनों घुटनों को पृथ्वी पर मोड़कर कमल के तुल्य अपनी अञ्जली को सिर पर रखकर अपने दायें हाथ में स्वर्णादि के जल से पूर्ण कलश को अपने मस्तक से स्पर्श कर आचार्य सहित ब्राह्मणों से आशीर्वाद प्राप्त करने के लिये आगे दिए गए श्लोक का उच्चारण करें-
दीर्घा नागा नद्यो गिरयस्त्रीणि विष्णुपदानि च।
तेनायुः प्रमाणेन पुण्यं पुण्याहं दीर्घमायुरस्तु ॥
ब्राह्मण कहें-अस्तु दीर्घमायुः । तदुपरान्त आचार्य और ब्राह्मण निम्न मन्त्र का तीन बार क्रम से उच्चारण करें-
ॐ त्रीणि पदा विचक्रमे विष्णुर्गोपा अदाभ्यः । अतो धर्माणि धारयन् ॥
तेनायुः प्रमाणेन पुण्यं पुण्याहं दीर्घमायुरस्तु ।
पुनः ब्राह्मण कहें पुण्यं पुण्याहं दीर्घमायुरस्तु ।
यजमान ब्राह्मणों के हाथ में जल देते हुए कहे-शिवा आपः सन्तु।
ब्राह्मण प्रत्युत्तर में कहें- सन्तु शिवा आपः।
यजमान कहे – सौमनस्यमस्तु ।
ब्राह्मण कहें – अस्तु सौमनस्यम्।
यजमान कहे – अक्षताः पान्तु, गन्धाः पान्तु।
ब्राह्मण कहें- आयुष्यमस्तु ।
यजमान कहे – पुष्पाणि पान्तु।
ब्राह्मण कहें – श्रीरस्तु।
यजमान कहे-ताम्बूलानि पान्तु ।
ब्राह्मण कहें – ऐश्वर्यमस्तु।
यजमान कहे – दक्षिणाः पान्तु।
ब्राह्मण कहें – आरोग्यमस्तु ।
यजमान आचार्य व ब्राह्मणों से निम्न वाक्य कहे- दीर्घमायुः शान्तिः पुष्टिस्तुष्टिः श्रीर्यशो विद्या विनयो वित्तं बहुपुत्रं बहुधनं चाऽऽयुष्यं चाऽस्तु ।
ब्राह्मण कहें – तथाऽस्तु ।
यजमान वास्तुशान्तिस्थल पर उपस्थित सभी ब्राह्मणों से यह कहे-
यं कृत्वा सर्ववेदयज्ञक्रियाकरणकर्मारम्भाः शुभाः शोभनाः प्रवर्तन्ते तमहमोङ्कारमादिं कृत्वा, ऋग्यजुः सामाऽथर्वाऽऽशीर्वचनं बहुऋषिमतं समनुज्ञातं भवद्भिरनुज्ञातः पुण्यं पुण्याहं वाचयिष्ये ।
ब्राह्मण यह कहें- वाच्यताम् ।
तदुपरान्त –
करोतु स्वस्ति ते ब्रह्मा स्वस्ति चाऽपि द्विजातयः । सरीसृपाश्च ये श्रेष्ठास्तेभ्यस्ते स्वस्ति सर्वदा ॥ १॥
ययातिर्नहुषश्चैव धुन्धुमारो भगीरथः । तुभ्यं राजर्षयः सर्वे स्वस्ति कुर्वन्तु नित्यशः ॥ २ ॥
स्वस्ति तेऽस्तु द्विपादेभ्यश्चतुष्पादेभ्य एव च। स्वस्त्यस्त्वपादकेभ्यश्च सर्वेभ्यः स्वस्ति ते सदा ॥ ३॥
स्वाहा स्वधा शची चैव स्वस्ति कुर्वन्तु ते सदा। करोतु स्वस्ति वेदादिर्नित्यं तव महामखे ॥ ४॥
लक्ष्मीररुन्धती चैव कुरुतां स्वस्ति तेऽनघ। असितो देवलश्चैव विश्वामित्रस्तथाऽङ्गिराः ॥ ५ ॥
वशिष्ठः कश्यपश्चैव स्वस्ति कुर्वन्तु ते सदा। धाता विधाता लोकेशो दिशश्च सदिगीश्वराः ॥ ६ ॥
स्वस्ति तेऽद्य प्रयच्छन्तु कार्त्तिकेयश्च षण्मुखः । विवस्वान् भगवान् स्वस्ति करोतु तव सर्वदा ॥ ७ ॥
दिग्गजाश्चैव चत्वारः क्षितिश्च गगनं ग्रहाः। अधस्ताद् धरणीं चाऽसौ नागो धारयते हि यः ॥ ८॥
शेषश्च पन्नगश्रेष्ठः स्वस्ति तुभ्यं प्रयच्छतु । ॐ द्रविणोदाः पिपीषति जुहोत प्प्रचन्निष्ठत । नेष्टादृतुभिरिष्यत ॥ १ ॥
सविता त्त्वा सवानाठ० सुवतामग्निगृहपतीनार्ट० सोमो वनस्पतीनाम् । बृहस्पतिर्वाच ऽइन्द्रो ज्यैष्ठाय रुद्रः पशुभ्यो मित्रः सत्त्यो वरुणो धर्मपती- नाम् ॥ २ ॥
न तद्रक्षार्ट०सि न पिशाचास्तरन्ति देवानामोजः प्रथमजर्ट० ह्येतत् । यो बिभर्ति दाक्षायणर्ट० हिरण्यर्ट० स देवेषु कृणुते दीर्घमायुः स मनुष्येषु कृणुते दीर्घमायुः ॥ ३ ॥
उच्चा ते जातमन्धसो दिवि सद्भूम्याददे । उग्रर्ट० शर्म महि श्रवः ॥ ४ ॥ उपास्मै गायता नरः पवमानायेन्दवे। अभि देवाँ२ ॥ इयक्षते ॥ इत्येता ऋचः पुण्याहे ब्रूयात् ॥ ५ ॥
यजमान पुनः यह कहे – व्रतजप-नियम-तपः-स्वाध्याय क्रतुशमदया- दानविशिष्टानां सर्वेषां ब्राह्मणानां मनः समाधीयताम्। ब्राह्मण यह कहें- समाहितमनसः स्मः । यजमान यह कहे – प्रसीदन्तु भवन्तः ।
ब्राह्मण यह कहें-
प्रसन्नाः स्मः । तदुपरान्त यजमान को आचार्य घुटने मुड़वाकर भूमि पर बैठाये और कमल के समान हस्ताञ्जलि करवाकर जल से पूर्ण कलश को धारण करवाये तथा उसके सामने दो मृत्तिकापात्र भूमि पर स्थापित करवाये (दाहिने और बायें) प्रथम दाहिने
पात्र में जरा-जरा सा जल गिरवाते हुए निम्न वाक्यों का उच्चारण करे- ॐ शान्तिरस्तु, ॐ पुष्टिरस्तु, ॐ वृद्धिरस्तु, ॐ ऋद्धिरस्तु, ॐ अविघ्नमस्तु, ॐ आयुष्यमस्तु, ॐ आरोग्यमस्तु, ॐ शिवमस्तु, ॐ शिवं कर्माऽस्तु, ॐ कर्म समृद्धिरस्तु, ॐ धर्म समृद्धिरस्तु, ॐ वेद समृद्धिरस्तु, ॐ शास्त्र समृद्धिरस्तु, ॐ धनधान्य समृद्धिरस्तु ॐ इष्ट सम्पदस्तु (बहिः), ॐ अरिष्टनिरसनमस्तु ।
आचार्य द्वितीय बायें पात्र में यजमान से निम्न वाक्योच्चारण द्वारा जल गिरवायें – यत्पापं रोगोऽशुभमकल्याणं तत् दूरे प्रतिहतमस्तु। (अन्तः) यच्छ्रेयस्तदस्तु। उत्तरे कर्मणि निर्विघ्नमस्तु ।
आचार्य प्रथम दाहिने पात्र में यजमान से निम्न वाक्योच्चारण द्वारा जल गिरवायें- उत्तरोत्तरे कर्मण्यविघ्नमस्तु । उत्तरोत्तरमहरहरभिवृद्धिरस्तु । उत्तरोत्तराः क्रियाः शुभाः शोभनाः सम्पद्यन्ताम्। तिथिकरण-मुहूर्त-नक्षत्र-ग्रह-लग्नाधिदेवताः प्रीयन्ताम्। तिथिकरणे-स-मुहूर्त- स-नक्षत्रे स-ग्रहे-स-लग्ने-साधिदैवते प्रीयेताम् । ॐ दुर्गा पाञ्चाल्यौ प्रीयेताम्। ॐ अग्निपुरोगा विश्वेदेवाः प्रीयन्ताम् । ॐ इन्द्रपुरोगा मरुद्गणाः प्रीयन्ताम्। ॐ वशिष्ठपुरोगा ऋषिगणाः प्रीयन्ताम् । ॐ माहेश्वरीपुरोगा मातरः प्रीयन्ताम्। ॐ अरुन्धतीपुरोगा एकपत्यः प्रीयन्ताम् । ॐ विष्णुपुरोगाः सर्वे देवाः प्रीयन्ताम्। ॐ ब्रह्मपुरोगाः सर्वे प्रीयन्ताम् । ॐ श्रीसरस्वत्यौ प्रीयेताम्। ॐ श्रद्धामेधे प्रीयेताम् । ॐ भगवती कात्यायनी प्रीयताम् । ॐ भगवती माहेश्वरी प्रीयताम् । ॐ भगवती ऋद्धिकरी प्रीयताम् । ॐ भगवती वृद्धिकरी प्रीयताम् । ॐ भगवती पुष्टिकरी प्रीयताम् । ॐ भगवती तुष्टिकरी प्रीयताम् । ॐ भगवन्तौ विघ्नविनायकौ प्रीयेताम् । ॐ सर्वा कुलदेवताः प्रीयन्ताम् । ॐ सर्वा ग्रामदेवताः प्रीयन्ताम् । ॐ सर्वा इष्टदेवताः प्रीयन्ताम्। (बहिः) आचार्य बायें पात्र में यजमान से निम्न वाक्योच्चारण द्वारा जल गिरवायें- ॐ हताश्च ब्रह्मद्विषः। ॐ हताश्च परिपन्थिनः । ॐ हताश्च विघ्नकर्तारः । ॐ शत्रवः पराभवं यान्तु । ॐ शाम्यन्तु घोराणि । ॐ शाम्यन्तु पापानि । ॐ शाम्यन्त्वीतयः ।
आचार्य दाहिने पात्र में यजमान से निम्न वाक्योच्चारण द्वारा जल गिरवावें-
ॐ शुभानि वर्धन्ताम् । ॐ शिवा आपः सन्तु। ॐ शिवा ऋतवः सन्तु । ॐ शिवा ओषधयः सन्तु । ॐ शिवा वनस्पतयः सन्तु। ॐ शिवा अतिथयः सन्तु। ॐ शिवा अग्नयः सन्तु । ॐ शिवा आहुतयः सन्तु। ॐ अहोरात्रे शिवे स्याताम् ।
ॐ निकामे निकामे नः पर्जन्यो वर्षतु फलवत्यो न ओषधयः पच्यन्तां । योगक्षेमो नः कल्पताम् ।
शुक्रा – उङ्गारक – बुध – बृहस्पति – शनैश्चर – राहु – केतु – सोम- सहितादित्यपुरोगाः सर्वे ग्रहाः प्रीयन्ताम् । ॐ भगवान् नारायणः प्रीयताम् । ॐ भगवान् पर्जन्यः प्रीयताम् । ॐ भगवान् स्वामी महासेनः प्रीयताम्।
पुरोऽनुवाक्या यत्पुण्यं तदस्तु । याज्यया यत्पुण्यं तदस्तु । वषट् कारेण यत्पुण्यं तदस्तु। प्रातः सूर्योदये यत्पुण्यं तदस्तु । एतत्कल्याणयुक्तं पुण्यं पुण्याहं वाचयिष्ये, इति यजमानः । ॐ वाच्यतामि ‘ति ब्राह्मणाः ।
तदुपरान्त आचार्य जलपूर्ण कलश को यजमान से भूमि पर रखवा दें और प्रथम दाहिने पात्र के जल से यजमान तथा उसके परिवार के लोगों का अभिषेचन करें तथा द्वितीय बायें पात्र के जल को वहाँ से कहीं अन्यत्र ले जाकर गिरवा दें या कहीं रखवा दें। यजमान निम्न श्लोक व वाक्य ब्राह्मणों से कहें-
ॐ ब्राह्यं पुण्यमहर्यच्च सृष्ट्युत्पादनकारकम्। वेदवृक्षोद्धवं नित्यं तत्पुण्याहं ब्रुवन्तु नः ॥ भो ब्राह्मणाः ! मया क्रियमाणस्य वास्तुशान्तिकर्मणः पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु ।
ब्राह्मण तीन बार निम्न वाक्य व श्लोक यजमान से कहें-
ॐ पुण्याहम्, ॐ पुण्याहम्, ॐ पुण्याहम् । ॐ पुनन्तु मा देवजनाः पुनन्तु मनसाधियः । पुनन्तु विश्वाभूतानि जातवेदः पुनीहि मा ॥
यजमान निम्न श्लोक व वाक्य ब्राह्मणों से कहे-
पृथिव्यामुद्धृतायां तु यत्कल्याणं पुरा कृतम्। ऋषिभिः सिद्धगन्धर्वैस्तत्कल्याणं ब्रुवन्तु नः॥ भो ब्राह्मणाः ! मया क्रियमाणस्य वास्तुशान्तिकर्मणः कल्याणं भवन्तो ब्रुवन्तु ।
ब्राह्मण तीन बार निम्न वाक्य व मन्त्र यजमान से कहें –
ॐ कल्याणम्, ॐ कल्याणम्, ॐ कल्याणम् । ॐ वथेमां वाचं कल्याणीमावदानि जनेभ्यः । ब्रह्मराजन्याभ्यार्ट० शूद्राय चार्याय च स्वाय चारणाय च । प्रियो देवानां दक्षिणायै दातुरिह भूयासमयं मे कामः समृद्धयतामुप मादो नमतु ॥
ब्रुवन्तु ।
आचार्य निम्न श्लोक व वाक्य का उच्चारण करते हुए यजमान से कहवायें –
सागरस्य च या लक्ष्मीर्महाक्ष्म्यादिभिः कृता। सम्पूर्णा सुप्रभावा च तामृद्धिं ब्रुवन्तु नः ॥ भो ब्राह्मणाः ! मया क्रियमाणस्य वास्तुशान्तिकर्मणः ऋद्धि भवन्तो ब्रुवन्तु ।
ब्राह्मण प्रत्युत्तर में तीन बार निम्न वाक्य व मन्त्र कहें-
ॐ कर्म ऋध्यताम्, ॐ कर्म ऋध्यताम्, ॐ कर्म ऋध्यताम्। ॐ सत्रस्य ऋन्द्धिरस्यगन्म ज्योतिरमृता अभूम। दिवं पृथिव्या अध्यारुहामाविदाम देवान्स्वर्योतिः ।।
आचार्य निम्न श्लोक और वाक्य यजमान से कहवायें- स्वस्तिस्तु या विनाशाख्या पुण्यकल्याणवृद्धिदा । विनायकप्रिया नित्यं तां च स्वस्ति ब्रुवन्तु नः ॥ भो ब्राह्मणाः ! मया क्रियमाणस्य वास्तुशान्तिकर्मणः स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ।
ब्राह्मण प्रत्युत्तर में तीन बार निम्न वाक्य व मन्त्र कहें-
ॐ आयुष्मते स्वस्ति, ॐ आयुष्मते स्वस्ति, ॐ आयुष्मते स्वस्ति । ॐ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः । स्वस्ति नस्ताक्ष्यों अरिष्टनेमिः स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु ॥
आचार्य निम्न श्लोक व वाक्य का उच्चारण यजमान से करावें –
समुद्रमथनाज्जाता जगदानन्दकारिका । हरिप्रिया च माङ्गल्या तां श्रियं च ब्रुवन्तु नः ॥ भो ब्राह्मणाः ! मया क्रियमाणस्य वास्तुशान्तिकर्मणः श्रीरस्त्विति भवन्तो ब्रुवन्तु ।
ब्राह्मण प्रत्युत्तर में तीन बार निम्न वाक्य व मन्त्र कहें- ॐ अस्तु श्रीः, ॐ अस्तु श्रीः, ॐ अस्तु श्रीः ।
ॐ श्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पल्यावहोरात्रे पार्श्वे नक्षत्राणि रूपमश्विनौ व्यात्तम् । इष्णन्निषाणामुं म इषाण सर्वलोकं म इषाण ॥
यजमान पुनः निम्न श्लोक का उच्चारण करें-
मृकण्डसूनोरायुर्यध्रुव लोमशयोस्तथा । आयुषा तेन संयुक्ता जीवेम शरदः शतम् ॥ ब्राह्मण कहें-शतं जीवन्तु भवन्तः । पुनः- ॐ शतमिन्नु शरदो अन्ति देवा बत्रा नश्चक्रा जरसं तनूनाम् । पुत्रासो वत्र पितरो भवन्ति मा नो मध्या रीरिषतायुर्गन्तोः ॥
यजमान निम्न श्लोक का उच्चारण करें-
शिव-गौरी-विवाहे या या श्रीरामे नृपात्मजे । धनदस्य गृहे या श्रीरस्माकं साऽस्तु सद्मनि ॥
ब्राह्मण कहें-ॐ अस्तु श्रीः । पुनः ॐ मनसः काममाकृति वाचः सत्यमशीय। पशूनार्ट० रूपमन्नस्य रसो यशः श्रीः श्रयतां मयि स्वाहा॥
यजमान निम्न श्लोक का उच्चारण करें- प्रजापतिर्लोकपालो धाता ब्रह्मा च देवराट्। भगवाञ्छाश्वतो नित्यं नो वै रक्षन्तु सर्वतः ॥
ब्राह्मण कहें-ॐ भगवान् प्रजापतिः प्रीयताम्। ब्राह्मण निम्न मन्त्र का उच्चारण करें- ॐ प्रजापते न त्वदेतान्यन्यो विश्वा रूपाणि परि ता बभूव। यत्कामास्ते जुहुमस्तन्नो अस्तु वयर्ट०स्याम पतयो रयीणाम् ॥
यजमान निम्न श्लोक का उच्चारण करें-
आयुष्मते स्वस्तिमते यजमानाय दाशुषे। श्रिये दत्ताशिषः सन्तु ऋत्विग्भिर्वेदपारगैः ॥ ब्राह्मण कहें – आयुष्मते स्वस्ति ।
पुनः – ॐ प्रति पन्थामपद्महि स्वस्तिगामनेहसम् । येन विश्वाः परि द्विषो वृणक्ति विन्दते वसु ॥
पुनः ब्राह्मण कहें-स्वस्तिवाचनसमृद्धिरस्तु । यजमान कहे-अस्मिन् पुण्याहवाचने न्यूनातिरिक्तो यो विधिरुपविष्टब्राह्मणानां वचनात् श्रीमहागण- पतिप्रसादाच्च परिपूर्णोऽस्तु। ब्राह्मण कहें अस्तु परिपूर्णः ।
पुनः यजमान कहे- स्वस्तिवाचनकर्मणः समृद्धिरस्तु। ब्राह्मण निम्न वाक्य का उच्चारण करें- अस्तु । निम्न संकल्प करके यजमान ब्राह्मणों को दक्षिणा प्रदान करे –
कृतैतत् स्वस्तिवाचनकर्मणः समृध्यर्थं दक्षिणां स्वस्तिवाचकेभ्यो विप्रेभ्यो विभज्य दातुमहमुत्सृज्ये ।
अथाभिषेकः अभिषेके विप्राः कर्तुर्वामतः पत्नीमुपवेश्य एक एकस्मिन् पात्रे वरुणोदकं गृहीत्वा पञ्चपल्लव-दूर्वायुतेन वरुणोदकेन सपत्नीकः यजमान- मभिषिञ्चेयुः ।
तत्र वैदिक मन्त्राः –
ॐ देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽश्विनोर्बाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्याम् ।
सरस्वत्यै वाचो वन्तुर्वन्त्रिये दधामि बृहस्पतेष्ट्वा साम्राज्येना- भिषिञ्चाम्यसौ ॥ १ ॥
आपो हि ष्ठा मयोभुवस्तान ऽऊर्जे दधातन। महे रणाय चक्षसे ॥ २॥
यो वः शिवतमो रसस्तस्य भाजयतेह नः । उशतीरिव मातरः ॥ ३ ॥
पञ्चनद्यः सरस्वतीमपियन्ति सस्त्रोतसः । सरस्वती तु पञ्चधा सो देशे भवत्सरित् ॥ ४ ॥
तस्मा ऽअरं गमाम वो यस्य क्षयाय जिन्वथ। आपो जनयथा च नः ॥ ५ ॥
वरुणस्योतम्भनमसि वरुणस्य स्कं भसर्जनीस्थो वरुणस्य ऽऋतसद- न्यसि वरुणस्य ऋतसदनमसि वरुणस्य ऋतसदनमासीद ॥ ६ ॥
पुनन्तु मा पितरः सोम्यासः पुनन्तु मा पितामहाः पुनन्तु प्रपि तामहाः ।
पवित्रेण शतायुषा। पुनन्तु मा पितामहाः पुनन्तु प्रपितामहाः ॥ पवित्रेण शतायुषा विश्वमायुवर्यश्रवै ॥ ७ ॥
पयः पृथिव्यां पय ओषधीषुपयो दिव्यन्तरिक्षे पयो धाः । पयस्वतीः प्रदिशः सन्तु मह्यम् ॥ ८ ॥
द्यौः शान्तिरन्तरिक्षठ० शान्तिः पृथिवी शान्तिरापः शान्तिरोषधयः शान्तिः ।
वनस्पतयः शान्तिर्विश्वे देवाः शान्तिर्ब्रह्म शान्तिः सर्वर्ट० शान्तिः शान्तिरेवशान्तिः सा मा शान्तिरेधि ॥ ९ ॥
यतो यतः समीहसे ततो नो अभयं कुरु । शन्नः कुरु प्रजाभ्यो भयं नःपशुभ्यः ॥ १० ॥
पौराणिकमन्त्रैरभिषेकः सुरास्त्वामभिषिञ्चन्तु प्रद्युम्नश्चानिरुद्धश्च विजयाय भवन्तु वासुदेवो जगन्नाथस्तथा सङ्कर्षणो विभुः ॥ १ ॥
ते। आखण्डलोऽग्निर्भगवान् यमो वै निर्ऋतिस्तथा ॥ २ ॥
वरुणः पवनश्चैव धनाध्यक्षस्तथा शिवः । ब्रह्मणा सहिताः सर्वे दिक्पालाः पान्तु कीर्तिर्लक्ष्मीधृतिर्मेधा पुष्टिः श्रद्धा क्रिया बुद्धिर्लज्जा वपुः शान्तिः कान्तिस्तुष्टिश्च एतास्त्वामभिषिञ्चन्तु देवपल्यः ते सदा ॥ ३॥
मतिः ।मातरः ॥ ४॥ समागताः ।ब्रह्म-विष्णु-महेश्वराः ।
आदित्यश्चन्द्रमा भौमो बुध-जीव-सितार्कजा ॥ ५ ॥
ग्रहास्त्वामभिषिञ्चन्तु राहुः केतुश्च तर्पिताः । देव-दानव-गन्धर्वा यक्ष-राक्षस-पन्नगाः ॥ ६ ॥
च। ऋषयो मनवो गावो देवमातर एव च। देवपल्यो हुमा नागा दैत्याश्चाप्सरसां गणाः ॥ ७॥
अस्त्राणि सर्वशस्त्राणि राजानो वाहनानि च। औषधानि च रत्नानि कालस्याऽवयवाश्च ये ॥ ८॥
सरितः सागराः शैलास्तीर्थानि जलदा नदाः । एते त्वामभिषिञ्चन्तु धर्मकामाऽर्थसिद्धये ॥ ९ ॥
इत्यभिषिच्य – ‘अमृताभिषेकोऽस्तु’ इति वदेयुः ॥ दक्षिणादानम् यजमानः दक्षिणहस्तै जलाऽक्षत द्रव्यं चादाय, संकल्पं कुर्यात् कृतस्याभिषेककर्मणः समृद्धयर्थं दक्षिणां दातुमहमुत्सृज्ये इति दद्यात्। तत्तते द्विराचामेत्-पत्नी च सकृदाचम्य दक्षिणत उपविशेत् ।
षोडशमातृकापूजनम्
अग्निकोण में एक लकड़ी के पीढ़े पर पश्चिम दिशा से पूर्व दिशा अथव दक्षिण दिशा से उत्तर दिशा तक सोलह जगह अक्षत की ढेरी पर गणेशजी से प्रारम्भ कर तुष्टि एवं कुल देवी पर्यन्त मातृका स्थापित कर पूजा करें, जिसका क्रर इस प्रकार से है-
ॐ गणानां त्वा गणपतिर्ट० हवामहे प्रियाणां त्वा प्रियपतिर्ट० हवामरे निधीनान्त्वा निधिपतिर्ट० हवामहे वसो मम। आहमजानि गर्भधमा त्वमजावि गर्भधम् ॥
सदा । समीपे मातृवर्गस्य सर्वविघ्नहरं त्रैलोक्यवरदं देवं गणेशं स्थापयाम्यहम् ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः गणपतये नमः गणपतिमावाहयामि स्थापयामि ॥ १ ॥
ॐ आयङ्गौः पृश्निरक्रमीदसदन्मातरम्पुरः । पितरञ्चप्रयन्त्स्वः ॥ हेमाद्रितनयां देवीं वरदां भैरवप्रियाम् ।
लम्बोदरस्य जननीं गौरीमावाहयाम्यहम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गौर्यै नमः गौरीमावाहयामि स्थापयामि ॥ २ ॥
ॐ हिरण्यरूपाऽउषसो विरोक ऽउभाविन्द्राऽ उदिथः सूर्यश्च। आरोहत वरुणमित्रगर्तन्ततश्चक्षाथामदितिन्दितिञ्चमित्रोसिवरुणोसि ॥
पद्मिनीं पद्मवदनां पद्मनाभोपरिस्थिताम् । जगत्प्रियां पद्मवासां पद्मामावाहयाम्यहम् ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः पद्मायै नमः । पद्मामावाहयामि स्थापयामि ॥ ३ ॥
ॐ निवेशनः सङ्गमनोवसूनांविश्वारूपाभिचष्टे शचीभिः । देवऽइव- सवितासत्यधम्र्मेन्द्रोनतस्थौसमरेपथीनाम् ॥
दिव्यरूपां विशालाक्षीं शुचिमण्डलधारिणीम्। रत्नमुक्ताद्यलङ्कारां शचीमावाहयाम्यहम् ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः शच्यै नमः शचीमावाहयामि स्थापयामि ॥ ४ ॥
ॐ मेधां मे वरुणो ददातु मेधामग्निः प्रजापतिः । मेधामिन्द्रश्च- वायुश्चमेधान्धाताददातुमे स्वाहा ॥
विश्वऽस्मिन् भूरिवरदां जरां निर्जरसेविताम् । बुद्धिप्रबोधिनीं सौम्यां मेधामावाहयाम्यहम् ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः मेधायै नमः मेधामावाह्यामि स्थापयामि ॥ ५ ॥
ॐ सवितात्त्वासवानार्ट० सुवतामग्निगृर्हपतीनार्ट० सोमोवन- स्पतीनाम् ।
बृहस्पतिर्वाचऽइन्द्रोज्यैष्ठयाय रुद्रः पशुभ्योमित्रः सत्योवरुणा- धर्मपतीनाम् ॥
जगत्सृष्टिकरीं धात्रीं देवीं प्रणवमातृकाम् । वेदगर्भा यज्ञमयीं सावित्रीं स्थापयाम्यहम् ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः सावित्र्यै नमः सावित्रीमावाहयामि स्थापयामि ॥ ६ ॥
ॐ विज्यन्धनुः कपर्दिनोविशल्योबाणवाँ २उत ॥ अनेशन्नस्यया- ऽइषवऽआभुरस्यनिषङ्गधिः ॥
सर्वास्त्रधारिणीं देवीं सर्वाभरणभूषिताम् । सर्वदेवनुतां ध्यातां विजयां स्थापयाम्यहम् ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः विजयायै नमः विजयामावाहयामि स्थापयामि ॥ ७॥
ॐ बह्वीनाम्पिताबहुरस्यपुत्रश्चिश्चाकृणोति समनागत्य । इषुधिः सङ्काः पृतनाश्च सर्वाः पृष्ठेनिनद्धोजयतिप्प्रसूतः ॥
सुरारिमथिनीं त्रैलोक्यवन्दितां देवीं देवीं देवानामभयप्रदाम् । जयामावाहयाम्यहम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः जयायै नमः जयामावाहयामि स्थापयामि ॥ ८ ॥
ॐ इन्द्रऽआसान्नेता बृहस्पतिर्दक्षिणायज्ञः पुरऽ एतु सोमः । देवसेनाना- मभिभञ्जतीनाञ्जयन्तीनाम्मरुतोयन्त्वग्ग्रम् ॥
मयूरवाहनां देवीं खड्गशक्तिधनुर्धराम् । आवाहये देवसेनां तारकासुरमर्दिनीम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः देवसेनायै नमः देवसेनामावाहयामि स्थापयामि ॥ ९ ॥
ॐ पितृभ्यः स्वधायिभ्यः स्वधा नमः पितामहेभ्यः स्वधायिभ्यः स्वधानमः प्रपितामहेभ्यः स्वधायिभ्यः स्वधानमः । अक्षन्पितरो मीमदन्त पितरोतीतृपन्त पितरः पितरः शुन्धध्वम् ॥ अग्रजा सर्वदेवानां कव्यार्थं या प्रतिष्ठिता । पितृणां तृप्तिदां देवीं स्वधामावाहयाम्यहम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः स्वधायै नमः स्वधामावाहयामि स्थापयामि ॥ १० ॥
ॐ स्वाहा प्राणेभ्यः साधिपतिकेभ्यः पृथिव्यैस्वाहाग्नयेस्वाहान्त-
रिक्षायस्वाहावायवेस्वाहा ॥ हविगृहीत्वा सततं देवेभ्यो या प्रयच्छति । तां दिव्यरूपां वरदां स्वाहामावाहयाम्यहम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः स्वाहायै नमः स्वाहामावाहयामि स्थापयामि ॥ ११ ॥
ॐ आपो अस्मान्मातरः शुन्धयन्तु घृतेन नो घृतप्वः पुनन्तु । विश्वर्ठ०हि रिप्रंप्प्रवहन्ति देवीरुदिदाभ्यः शुचिरापूतऽएमि। दीक्षातपसोस्तनूरसि तान्त्वाशिवार्ट० शग्माम्परिदधे भद्रंवर्णं पुष्यन् ॥ आवाहयाम्यहं मातृः सकला लोकपूजिताः । सर्वकल्याणरूपिण्यो वरदा दिव्यभूषिताः ।। ॐ भूर्भुवः स्वः मातृभ्यो नमः मातृमावाहयामि स्थापयामि ॥ १२ ॥
ॐ रयिश्चमे रायश्चमे पुष्टञ्चमे पुष्टिश्चमे विभुचमे पूर्णञ्चमेपूर्णतरञ्चमे कुयवञ्चमेक्षितञ्चमेन्नञ्चमेक्षुच्चमेषज्ञेनकल्पन्ताम् ।।
आवाहये लोकमातृर्जयन्तीप्रमुखाः शुभाः ।नानाभीष्टप्रदाः शान्ताः सर्वलोकहितावहाः ।। ॐ भूर्भुवः स्वः लोकमातृभ्यो नमः लोकमातृः आवाहयामि स्थाप- यामि ॥ १३ ॥
ॐ वत्प्रज्ञानमुत चेतो धृतिश्च यज्योतिरन्तर मृतं प्रजासु। यस्मान्न ऋते किंच न कर्म क्रियते तन्मे मनः शिवसङ्कल्पमस्तु ॥ सर्वहर्षकरीं देवीं हर्षोत्फुल्लास्यकमलां भक्तानामभयप्रदाम् । धृतिमावाहयाम्यहम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः धृत्यै नमः धृतिमावाहयामि स्थापयामि ॥ १४
॥ॐ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धि पुष्टिवर्द्धनम् । उर्वारुकमिव- बन्धनान्मृत्योर्मुक्षीयमामृतात् ॥ पोषयन्तीं जगत्सर्वं स्वदेहप्रभवैर्नवैः । शाकैः फलैर्जलैरत्नैः पुष्टिमावाहयाम्यहम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः पुष्ट्यै नमः पुष्टिमावाहयामि स्थापयामि ॥ १५ ॥
ॐ अङ्गान्न्यात्मन्भिषजातदश्विनात्मानमङ्गैः समधात् सरस्वती। इन्द्रस्य रूपर्ट० शतमानमायुश्चन्द्रेण ज्योतिरमृतन्दधानाः ॥ आवाहयामि सन्तुष्टिं सुक्ष्मवस्त्रान्वितां शुभाम्। सन्तोषभावयित्रीं च रक्षन्तीमध्वरं शुभम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः तुष्टयै नमः तुष्टिमावाहयामि स्थापयामि ॥ १६ ॥
ॐ प्राणाय स्वाहा पानाय स्वाहा व्यानाय स्वाहा चक्षुषे स्वाहा श्रोत्राय स्वाहा वाचे स्वाहा मनसे स्वाहा ॥
आत्मनो देवतां देवीमैश्वर्यसुखदायिनीम् । वंशवृद्धिकरीं नित्यामाह्वये च कुलाम्बिकाम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः अमुकनामन्यै आत्मनः कुलदेवतायै नमः अमुकनाम्नी- मात्मनः कुलदेवतामावाहयामि स्थापयामि ॥ १७ ॥
गौरी पद्मा शची मेधा सावित्री विजया जया। देवसेना स्वधा स्वाहा मातरो लोकमातरः ॥ हृष्टिः पुष्टिस्तथा तुष्टिरात्मनः कुलदेवता। गणेशेनाधिका होता वृद्धौ पूज्यास्तु षोडश ॥ ‘गौर्यादिषोडशमातृभ्यो नमः’ इत्यावाह्य।
पुनः निम्न मन्त्र से प्रतिष्ठापन करवाकर आचार्य षोडशोपचारो द्वारा पूजन करावें-
ॐ मनो जूतिर्जुषतामाज्यस्य बृहस्पतिर्यज्ञमिमं तनोत्वरिष्टं वज्ञर्ट० समिमं द धातु। विश्वेदेवास इह मादयन्तामों रैंप्रतिष्ठ ॥ इति प्रतिष्ठाप्य षोडशभिरुपचारैः पूजनं कुर्यात् । ततः – मम ।
तदुपरान्त निम्न श्लोक का उच्चारण करके यजमान से प्रार्थना करावें आयुरारोग्यमैश्वर्यं ददध्वं मातरो निर्विघ्नं सर्वकार्येषु कुरुध्वं सगणाधिपाः ॥
तदुपरान्त नारिकेलफल समर्पित करें और अर्घ्यपात्र के जल को दूर्वा के द्वारा छिड़कें।
इति नारिकेलफलं समर्थं कृताञ्जलिर्भूत्वा गणेशपूर्वकगौर्यादि- षोडशमातृणां पूजनविधौ यन्यूनमतिरिक्तं वा तत्सर्वं मातृणां प्रसादात्परि पूर्णमस्तु । ‘अनया पूजया सगणेशगौर्यादिषोडशमातरः प्रीयन्ताम्’ इति वदेत् । पश्चादर्घपात्रे जलं प्रक्षिपेत् ।
वसोर्द्धारापूजनम्
अग्निकोण में लकड़ी के पीढ़े पर रोली के द्वारा क्रमशः ऊपर से नीचे तक एक, दो, तीन, चार, पाँच, छह और सात बिन्दुओं को बनाकर अर्थात् ऊपर एक बिन्दु, नीचे दो बिन्दु, पुनः उसके नीचे तीन बिन्दु, इसी प्रकार क्रमानुसार सात बिन्दुओं का निर्माण कर उन बिन्दुओं के ऊपर भाग में ‘श्रीः’ लिखें।
तदुपरान्त उसके नीचे की सात बिन्दुओं में- ॐ वसोः पवित्रमसि शतधारं वसोः पवित्रमसि सहस्त्रधारम्। देवस्त्वा सविता पुनातु वसोः पवित्रेण शतधारेण सुप्वा ॥
पर्यन्त मन्त्र का उच्चारण कर घृतधारा कर-
‘ॐ कामधुक्षः’ पढ़कर गुण के चूरे से सातो घृतधाराओं को एक में मिला दें। पुनः उन सातों धाराओं में क्रम से एक-एक मन्त्र और श्लोक का उच्चारण करते हुए प्रत्येक पर अक्षत छोड़वाकर एक-एक देवताओं का आवाहन यजमान से करावें-
ॐ मनसः काममाकूतिं वाचःसत्यमशीय। पशूनार्ट० रूपमन्नस्य- रसोयशः श्रीर्ट० श्रयतां मयि स्वाहा ॥
सुवर्णपद्महस्तां तां विष्णोर्वक्षःस्थले स्थिताम् । त्रैलोक्यवल्लभां देवीं श्रियमावाहयाम्यहम्
॥ ॐ भूर्भुवः स्वः श्रियै नमः श्रियमावाहयामि स्थापयामि ॥ १ ॥
ॐ श्रीश्चतेलक्ष्मीश्चपल्यावहोरात्रेपाश्चै नक्षत्राणिरूपमश्विनौव्यात्तम्। इष्णनिषाणामुम्मऽइषाणसर्वलोकम्मऽइषाण ॥
शुभलक्षणसम्पन्नां क्षीरसागरसंवृताम् । चन्द्रस्य भगिनीं सौम्यां लक्ष्मीमावाहयाम्यहम् ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः लक्ष्म्यै नमः लक्ष्मीमावाहयामि स्थापयामि ॥ २ ॥
ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः । स्थिरै- रङ्गैस्तुष्टुवार्ट० सस्तनूभिर्व्यशेमहि देवहितं बदायुः ॥
सर्वहर्षकरीं देवीं भक्तानामभयप्रदाम् । हर्षोत्फुल्लास्यकमलां धृतिमावाहयाम्यहम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः धृत्यै नमः धृतिमावाहयामि स्थापयामि ॥ ३ ॥
ॐ मेधां मे वरुणो ददातु मेधामग्निः प्रजापतिः । मेधामिन्द्रश्च वायुश्च मेधां धाता ददातु मे स्वाहा ॥
सदसत्कार्यकरणक्षमां बुद्धिविशालिनीम् । भव्यकार्ये शुभकरीं मेधामावाहयाम्यहम् ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः मेधायै नमः । मेधामावाहयामि स्थापयामि ॥ ४ ॥
ॐ प्राणाय स्वाहा ऽअपानाय स्वाहा व्यानाय स्वाहा चक्षुषे स्वाहा श्रोत्राय स्वाहा वाचे स्वाहा मनसे स्वाहा ॥
हविगृहीत्वां सततं देवेभ्यो या प्रयच्छति । तां दिव्यरूपां वरदां स्वाहामावाहयाम्यहम् ।।
ॐ भूर्भुवः स्वः स्वाहायै नमः स्वाहामावाहयामि स्थापयामि ॥ ५ ॥
ॐ आयङ्गौः पृश्निरक्रमीदसदन्मातरम्पुरः । पितरञ्च प्रयन्त्स्वः ॥ प्रणवस्यापि जननीं रसनाग्रस्थितां सदा।
प्रागल्भ्यदात्रीं चपलां प्रज्ञामावाहयाम्यहम् ॥
ॐ भूर्भुवः स्वः प्रज्ञायै नमः प्रज्ञामावाहयामि स्थापयामि ॥ ६ ॥
ॐ पावका नः सरस्वती वाजेभिर्वाजिनीवति । यज्ञं वष्टु धियावसुः ॥ सरस्वतीं सुरैर्वन्द्यां धातृपुत्रीं क्षमाकरीम् । विद्वज्जनस्य सत्कर्शी देवीमावाहयाम्यहम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः सरस्वत्यै नमः सरस्वतीमावाहयामि स्थापयामि ॥ ७ ॥
आवाहनम् -ॐ श्रीश्चतेलक्ष्मीश्चपल्यावहोरात्रेपार्श्वेनक्षत्राणिरूपमश्वि- नौव्यात्तम् । इष्णनिषाणामुम्मऽइषाणसर्वलोकम्मऽइषाण ॥ वसोर्धारा- देवताभ्यो नमः। श्रियादिसप्तधृतमातृभ्यो नमः । प्रतिष्ठापनमन्त्रः- ॐ मनो जूतिर्जुषतामाज्यस्य बृहस्पतिर्यज्ञमिमं तनोत्वरिष्टं यज्ञठ० समिमं द धातु। विश्वेदेवास इह मादयन्तामों रँप्रतिष्ठ॥ वसोर्धारादेवताः सुप्रतिष्ठिताः वरदाः भवन्तु । इत्यक्षतैस्तन्त्रेण प्रतिष्ठाप्य षोडशोपचारैः पञ्चोपचारैर्वा सम्पूज्य प्रार्थयेत् –
यदङ्गत्वेन भो देव्यः पूजिता विधिमार्गतः । कुर्वन्तु कार्यमखिलं निर्विघ्नेन क्रतूद्भवम् ॥ यजमानः – ‘आचारितवसोर्द्धारापूजनविधौ यन्यूनातिरिक्तं तत्सर्वं परिपूर्णमस्तु’ इति कृताञ्जलिः प्रार्थयेत्। पश्चात् ‘अनया पूजया श्रियादिसप्तघृतमातरः प्रियन्ताम्’ इति जलमर्घपात्रे प्रक्षिपेत् ।
आयुष्यमन्त्रपाठः
सङ्कल्पः – यजमानः दक्षिणहस्ते जलाऽक्षत-द्रव्यं चादाय, सङ्कल्पं कुर्यात्-देशकालौ सङ्कीर्त्य, करिष्यमाणवास्तुशान्तिकर्मणोऽमङ्गल- नाशार्थमायुष्यमन्त्रजपं करिष्ये।
करें- आचार्य और सभी ब्राह्मण निम्न मन्त्रों व पौराणिक श्लोकों का उच्चारण
ॐ आयुष्यं वर्चस्यर्ट० रायस्पोषमौद्भिदम् । इदर्ठ० हिरण्यं वर्चस्वजैत्रायाविशतदु माम् ॥ १ ॥ ॐ न तद्रक्षार्ट० सि न पिशाचास्तरन्ति देवानामोजः प्रथमजर्ट० ह्येतत्। यो बिभर्त्ति दाक्षायणठ० हिरण्यर्ट० स देवेषु कृणुते दीर्घमायुः स मनुष्येषु कृणुते दीर्घमायुः ॥ २॥ ॐ यदाबधन्दाक्षायणा हिरण्यर्ट० शतानीकाय सुमनस्यमानाः । तन्म ऽआबध्नामि शतशारदायायुष्माञ्जरदष्टिर्व्यथासम् ॥ ३ ॥
पौराणिक श्लोकाः
अश्वत्थामादिऋषयो वसिष्ठप्रमुखास्तथा । मार्कण्डेयप्रभृतयः सर्वे सन्तु शिवावार्चकाः ।। १ ।।
जमदग्निः कश्यपश्च दीर्घमायुः करोतु मे। अन्ये ऋषीगणा देवा इन्द्राद्याश्च सशक्तिकाः ।। २ ।।
भूसुराः सुतपोनिष्ठाः सत्यव्रतपरायणाः । दीर्घमायुः प्रयच्छन्तु सर्वकामस्य सिद्धये ।। ३ ।।
यदायुष्यं चिरं देवाः सप्तकल्पान्तजीविनः । जीवेम शरदः ददुस्तेनायुषा सम्यक् दीर्घा नागास्तथा नद्यः समुद्रा गिरयो दिशः। तेन जीवेम शरदः अनन्तेनायुषा शतम् ।। ४ ।।
सत्यानि पञ्चभूतानि अविनाश्यायुषा शतम् ।। ५ ।। विनाशरहितानि च। शतम् ।। ६ ।। तद्वज्जीवेम शरदः
आयुष्यमन्त्रपाठसंकल्पः – कृतैतत् आयुष्यमन्त्रपाठकर्मणः साङ्गता- सिद्धयर्थं विप्रेभ्यो दक्षिणां दातुमहमुत्सृज्ये।
सांकल्पिकेन नान्दीश्राद्धम्
यजमानः दक्षिणहस्ते जलाऽक्षत द्रव्यं चादाय, सङ्कल्पं कुर्यात् – देशकालौ संकीर्त्य, करिष्यमाणवास्तुशान्तिकर्माङ्गत्वेन साङ्कल्पिक- नान्दीश्राद्धमहं करिष्ये ।
तत्पश्चात् साङ्कल्पिकेन विधिना नान्दीश्राद्धं कुर्यात्। तद्यथा – पत्रावलिमध्ये प्रादक्षिण्येन चतुर्ष स्थानेषु ऋजून् कुशानास्तीर्य तदुपरि सङ्कल्पपूर्वकं पूजनं कुर्यात्। इदं श्राद्धं सव्येन एव कुर्यात्।
संकल्प करके सांकल्पिक विधि से क्रमानुसार नान्दीश्राद्ध करें- पूर्व दिशा की ओर विश्वेदेव के आसन स्थान पर उत्तराग्र कुशा रखे और तीन आसन दक्षिण से पूर्वाग्र क्रम से- मातृ, पितामही और प्रपितामही के निमित्त प्रथम आसन तथा पितृ, पितामह एवं प्रपितामह के लिए द्वितीय आसन और सपत्नीक मातामह, प्रमातामह और वृद्ध प्रमातामह के लिए तीसरा आसन रखने का विधान है। ये आसन कुछ दूरी पर हों, उन रखे आसनों पर विश्वेदेव के सहित अपने पूर्वज पितरों की पूजा करें। जिसका क्रम इस प्रकार है- पत्तल पर पूर्व से दक्षिण क्रम से सीधे चार कुशाओं को रखकर उसपर संकल्प पूर्वक पूजन करें। यह श्राद्ध सव्य से ही करें।
पादप्रक्षालनम् – ॐ सत्यवसुसंज्ञकाः विश्वेदेवाः नान्दीमुखाः ॐ भूर्भुवः स्वः इदं वः पाद्यं पादावनेजनं पादप्रक्षालनं वृद्धिः । ॐ मातृ- पितामही-प्रपितामह्यो नान्दीमुख्यः ॐ भूर्भुवः स्वः इदं वः पाद्यं पादवनेजनं पादप्रक्षालनं वृद्धिः । ॐ पितृ-पितामह प्रपितामहाः नान्दीमुखाः ॐ भूर्भुवः स्वः इदं वः पाद्यं पादावनेजनं पादप्रक्षालनं वृद्धिः । ॐ मातामह-प्रमातामह- वृद्धप्रमातामहाः सपत्नीकाः नान्दीमुखाः ॐ भूर्भुवः स्वः इदं वः पाद्यं पादावनेजनं पादप्रक्षालनं वृद्धिः ।
आसनदानम् – ॐ सत्यवसुसंज्ञकाः विश्वेदेवाः नान्दीमुखाः ॐ भूर्भुवः स्वः इमे आसने वो नमो नमः। नान्दीश्राद्धेक्षणौ क्रियेतां यथा प्राप्नुवन्त्यो भवन्त्यः तथा प्राप्नुवामः । मातृ-पितामही-प्रपितामह्यः नान्दीमुख्यः ॐ भूर्भुवः स्वः इमे आसने वो नमो नमः। नान्दीश्राद्धेक्षणौ क्रियेतां यथा प्राप्नुवन्त्यो भवन्त्यः तथा प्राप्नुवामः । ॐ पितृ-पितामह-प्रपितामहाः नान्दीमुखाः ॐ भूर्भुवः स्वः इमे आसने वो नमो नमः। नान्दीश्राद्धेक्षणौ क्रियेतां यथा प्राप्नुवन्त्यो भवन्त्यः तथा प्राप्नुवामः । ॐ मातामह-प्रमातामह-वृद्ध-प्रमातामहाः सपत्नीकाः नान्दीमुखाः ॐ भूर्भुवः स्वः इमे आसने वो नमो नमः। नान्दीश्राद्धेक्षणौ क्रियेतां यथा प्राप्नुवन्त्यो भवन्त्यः तथा प्राप्नुवामः ।
गन्धादिदानम् – ॐ सत्यवसुसंज्ञकाः विश्वेदेवाः नान्दीमुखाः ॐ भूर्भुवः स्वः इदं गन्धाद्यर्चनं स्वाहा सम्पद्यतां वृद्धिः । ॐ मातृ-पितामही-
पादप्रक्षालन-यजमान दाहिने हाथ में जल लेकर ‘ॐ सत्यवसु०’ से ‘पादप्र० वृद्धिः’ तक वाक्य पढ़कर विश्वेदेव के पादप्रक्षालन के लिए, उनके आसन पर जल गिरा दे। इसी प्रकार दक्षिण क्रम से ‘ॐ मातृ-पितामही-प्रपितामह्यः ०’ से लेकर ‘ॐ मातामह-प्रमातामह-वृद्धप्रमातामहाः – पादप्रक्षालनं वृद्धिः’ पर्यन्त पढ़कर मातृ, पितामही और प्रपितामही, पितृ, पितामह तथा प्रपितामह एवं सपत्नीक मातामह, प्रमातामह और वृद्धप्रमातामह को पादप्रक्षालनार्थ जल देवें।
आसनदान- तदनन्तर ‘ॐ सत्यसु०’ से आरम्भ कर ‘तथा प्राप्नुवामः’ तक पढ़कर विश्वेदेव के लिए कुशरूप आसन दे। और ‘मातृ-पितामही-प्रपितामह्यः०’ से ‘भवन्तः तथा प्राप्नुवामः’ तक पढ़कर मातृ-पितामही-प्रपिता-मही से सपत्नीक मातामह-प्रमातामह एवं वृद्धप्रमातामह के लिए आसन दे।
गन्धादिदान-पुनः ‘ॐ सत्यसु०’ से लेकर “ॐ मातामह-प्रमातामह- वृद्धप्रमातामहाः सपत्नीकाः नान्दीमुखाः ॐ भूर्भुवः स्वः इदं गन्धाद्यर्चनं स्वाहा०’
प्रपितामह्यः नान्दीमुख्यः ॐ भूर्भुवः स्वः इदं गन्धाद्यर्चनं स्वाह। सम्पद्यतां वृद्धिः । ॐ पितृ-पितामह-प्रपितामहाः नान्दीमुखाः ॐ भूर्भुवः स्वः इदं गन्धाद्यर्चनं स्वाहा सम्पद्यतां वृद्धिः । ॐ मातामह-प्रमातामह- वृद्धप्रमातामहाः सपत्नीकाः नान्दीमुखाः ॐ भूर्भुवः स्वः इदं गन्धाद्यर्चनं स्वाहा सम्पद्यतां वृद्धिः ।
भोजननिष्क्रयदानम् – ॐ सत्यवसुसंज्ञकाः विश्वेदेवाः नान्दीमुखाः ॐ भूर्भुवः स्वः इदं युग्मब्राह्मणभोजन पर्याप्त आमान्ननिष्क्रयभूतं द्रव्यम् अमृतरूपेण स्वाहा सम्पद्यतां वृद्धिः । ॐ मातृ-पितामही-प्रपितामह्यः नान्दीमुख्यः ॐ भूर्भुवः स्वः इदं युग्मब्राह्मणभोजन पर्याप्त आमान्न- निष्क्रयभूतं द्रव्यम् अमृतरूपेण स्वाहा सम्पद्यतां वृद्धिः । ॐ पितृ-पितामह- प्रपितामहाः नान्दीमुखाः ॐ भूर्भुवः स्वः इदं युग्मब्राह्मणभोजन पर्याप्त आमान्ननिष्क्रयभूतं द्रव्यम् अमृतरूपेण सम्पद्यतां वृद्धिः । ॐ मातामह- प्रमातामह-वृद्धप्रमातामहाः सपत्नीकाः नान्दीमुखाः ॐ भूर्भुवः स्वः इदं युग्मब्राह्मणभोजनपर्याप्तम् आमान्ननिष्क्रयभूतं द्रव्यम् अमृतरूपेण स्वाहा सम्पद्यतां वृद्धिः ।
स-क्षीरयवमुदकदानम्- ॐ सत्यवसुसंज्ञकाः विश्वेदेवाः नान्दी-मुखाः प्रीयन्ताम् । ॐ मातृ-पितामही-प्रपितामह्यः नान्दीमुख्यः प्रीयन्ताम् । ॐ पितृ- पितामह-प्रपितामहाः नान्दीमुखाः प्रीयन्ताम् । ॐ मातामह-प्रमातामह- वृद्धप्रमातामहाः सपत्नीकाः नान्दीमुखाः प्रीयन्ताम् ।
जलाऽक्षत-पुष्पप्रदानम्- चतुर्थ-स्थानेषु – शिवा आपः सन्तु, इति जलम्। सौमन्यमस्तु, इति पुष्पम्। अक्षतं चाऽरिष्टं चाऽस्तु, इत्यक्षतान्।
तक पढ़कर विश्वेदेव से लेकर सपत्नीक मातामह-प्रमातामह वृद्धप्रमातामह तक के लिए जल, वस्त्र, यज्ञोपवीत, चन्दन (रोली), अक्षत, पुष्प, धूप, दीप, नैवेद्य, ऋतुफल, पान, सुपारी आदि से पूजन करें।
भोजननिष्क्रयदान – इसके बाद ‘ॐ सत्यवसु०’ से लेकर ‘द्रव्यममृतरूपेण स्वाहा०’ तक प्रत्येक वाक्य पढ़कर क्रमशः विश्वेदेव सहित सपत्नीक मातामह- प्रमातामह और वृद्धप्रमातामह को भोजननिष्क्रय निमित्त दक्षिणा दे।
दूध सहित यवादि का दान – पुनः दूध, यव, जल एक में मिलाकर दाहिने हाथ में लेकर ‘ॐ सत्यवसुसंज्ञकाः०’ से आरम्भ कर ‘सपत्नीकाः नान्दीमुखाः प्रीयन्ताम्’ पर्यन्त वाक्य पढ़कर क्रम से विश्वेदेव पूर्वक सपत्नीक मातामह- प्रमातामह एवं वृद्धप्रमातामह के लिए पृथक् पृथक् दें।
जल-पुष्प-अक्षत प्रदान – फिर ‘शिवा आपः सन्तु’ से जल, ‘सौम- नस्यमस्तु’ से पुष्प, ‘अक्षतं चाऽरिष्टं चाऽस्तु’ से अक्षत ‘विश्वेदेव’ से सपत्नीक मातामह-प्रमातामह-वृद्धप्रमातामह को क्रमशः अलग-अलग चढ़ायें।
ततः ‘अघोराः पितर. सन्तु’ इति पूर्वाग्रां जलधारां दद्यात् ।
आशीः प्रार्थना – ततो कर्ता कृताञ्जलिः प्रार्थयेत् – ॐ गोत्रन्नो वर्धतां दातारो नोऽभिवर्धन्तां वेदाः सन्ततिरेव च। श्रद्धा च नो मा व्यगमद् बहु देयं च नोऽस्तु ॥ अन्नं च नो बहु भवेद तिथींश्च लभेमहि। याचितारश्च नः सन्तु मा च वाचिष्म कञ्चन ॥ एताः सत्या आशिषः सन्तु । ब्राह्मणाः – सन्त्वेताः सत्या आशिषः इति।
ततो दक्षिणादानम् – ॐ सत्यवसुसंज्ञकाः विश्वेदेवाः नान्दीमुखाः ॐ भूर्भुवः स्वः कृतस्याभ्युदधिकस्य नान्दीश्राद्धस्य फलप्रतिष्ठासिद्धयर्थ द्राक्षाऽऽमलकयव-मूलनिष्क्रयिणीं दक्षिणां दातुमहमुत्सृज्ये । ॐ मातृ- पितामही-प्रपितामहाः नान्दीमुख्यः ॐ भूर्भुवः स्वः कृतस्याभ्युदयिकस्य नान्दीश्राद्धस्य फलप्रतिष्ठासिद्धयर्थं द्राक्षाऽऽमलकयवमूलनिष्क्रयिणीं दक्षिणां दातुमहमुत्सृज्ये । ॐ मातामह-प्रमातामह-वृद्धप्रमातामहाः सपत्नीकाः नान्दीमुखाः ॐ भूर्भुवः स्वः कृतस्याभ्युदयिकस्य नान्दीश्राद्धस्य फलप्रतिष्ठासिद्धयर्थं द्राक्षाऽऽमलकयवमूलनिष्क्रयिणीं दक्षिणां दातुमह- मुत्सृज्ये।
ॐ उपास्मै गायता नरः पवमानायेन्दवे। अभि देवाँर ॥ इयक्षते ॥
ॐ इडामग्ने पुरुदर्ठ० सर्ट० सनिङ्गोः शश्वत्तमर्ठ० हवमानाय साध। स्यान्नः सूनुस्तनयो विजावाग्ने सा ते सुमतिर्भूत्त्वस्मे ।।
अनेन नान्दीश्राद्धं सम्पन्नम्, इति यजमानः । ब्राह्मणाः – सुसम्पन्नम्।
जलधारादान – तदनन्तर ‘अघोराः पितरः सन्तु’ वाक्य पढ़कर समस्त
पितरों के लिए अँगूठे की ओर से पूर्वाग्र जल की धारा दे। आशीः प्रार्थना – तत्पश्चात् यजमान विनम्रभाव से हाथ जोड़कर ‘ॐ गोत्रन्नो वर्धताम्०’ से ‘मा च याचिष्म कञ्चन’ तथा ‘एताः सत्या आशिषः सन्तु’ तक पढ़कर अपने पूर्वजों से प्रार्थना करें। ब्राह्मण कहें- ‘सन्त्वेताः सत्या आशिषः’
(अर्थात् तुम्हारे कहे हुए वाक्य सत्य हों- यही आशीर्वाद है)।
दक्षिणादान-पुनः ‘ॐ सत्यवसु०’ से ‘यवमूलनिष्क्रयिणीं दक्षिणां दातुमहमुत्सृजे’ तक पढ़कर मुनक्का, आँवला, यव और अदरख मूल आदि एक-एक संकल्प वाक्य द्वारा विश्वेदेव पूर्वक मातृ-पितामही-प्रपितामही, पितृ-पितामह-प्रपितामह और सपत्नीक मातामह-प्रमातामह-वृद्धप्रमातामह के लिए प्रदान करें। अथवा इन वस्तुओं के अभाव में निष्क्रयभूत दक्षिण दे। पश्चात् ‘ॐ उपास्मै गायता नरः’ से ‘सुमतिर्भूत्वस्मे’ इन दो मन्त्रों को पढ़कर यजमान कहे- ‘अनेन नान्दीश्राद्धं सम्पन्नम्’। ब्राह्मण कहें –
‘सुसम्पन्नम्’।
एकतन्त्रेण वरणसंकल्पः
यजमानः दक्षिणहस्ते जलाऽक्षत द्रव्यं चादाय संकल्पं कुर्यात् – ॐ विष्णुर्विष्णुर्विष्णुः श्रीमद्भगवतो महापुरुषस्य विष्णोराज़या प्रवर्तमानस्य अद्य श्रीब्रह्मणोऽह्नि द्वितीयपरार्द्ध श्रीश्वेतवाराहकल्पे वैवस्वतमन्वन्तरे अष्टाविंशतितमे कलियुगे कलिप्रथमचरणे जम्बूद्वीपे भरतखण्डे भारतवर्षे आर्यावर्तेकदेशे, अमुकक्षेत्रे अमुकनद्या अमुकतीरे विक्रमशके बौद्धावतारे अमुकनाम्नि संवत्सरे अमुकायने अमुकऋती महामाङ्गल्यप्रदमासोत्तये मासे अमुकमासे अमुकपक्षे अमुकतिथौ अमुकवासरे अमुकनक्षत्रे अमुकयोगे अमुककरणे अमुकराशिस्थिते चन्द्रे अमुकराशिस्थिते सूर्ये अमुकराशिस्थिते देवगुरौ शेषेषु ग्रहेषु यथास्थानस्थितेषु सत्सु एवं गुणगणविशेषणविशिष्टायां शुभपुण्यतिथौ अमुकगोत्रोऽमुकशर्माहम् (वर्माऽहम्, गुप्तोऽहम्, दासोऽहम् ) अस्मिन् वास्तुशान्तिकर्मणि एभिर्वरणद्रव्यैः नानानामगोत्रान् नानानामधेयान् शर्मणः आचार्यादिब्राह्मणान् युष्मानहं वृणे ।
दिग्-रक्षणम्
तदनन्तर आचार्य बाँयें हाथ में पीली सरसों लेकर निम्न पौराणिक श्लोकों का उच्चारण करते हुए दाहिने हाथ से पूर्वादिदिशाओं में सरसों छिड़क कर दिग्- रक्षण करें-
यदत्र संस्थितं भूतं स्थानमाश्रित्य सर्वदा।
स्थानं त्यक्त्वा तु तत्सर्वं यत्रस्थं तत्र गच्छतु ॥ १ ॥
अपसर्पन्तु ते भूता ये भूता भूमिसंस्थिताः ।
ये भूता विघ्नकर्तारस्ते नश्यन्तु शिवाज्ञया ॥ २ ॥
अपक्रामन्तु भूतानि पिशाचा सर्वतो दिशम् ।
सर्वेषामविरोधेन शान्तिकर्म समारभे ॥ ३ ॥
भूतानि राक्षसा वाऽपि येऽत्र तिष्ठन्ति केचन ।
ते सर्वेऽप्यपगच्छन्तु वास्तुशान्ति करोम्यहम् ॥ ४ ॥
पञ्चगव्यनिर्माणम्
एक कटोरे में गोमूत्र, गोबर, दही, दूध और घृत इन सभी सामग्रियों को एक में मिलाकर जिस जगह कर्म हो रहा हो, उस जगह दूर्वा से छिड़कना चाहिये
इस मन्त्र से कटोरे में गोमूत्र छोड़ें- ॐ भूर्भुवः स्वः तत्सवितुर्वरेण्यं भगते देवस्य धीमहि। धियो यो नः प्रचोदयात् ॥ १ ॥
इस मन्त्र से कटोरे में गोबर छोड़ें- ॐ गन्धद्वारां दुराधर्षां नित्यपुष्टां करीषिर्णी। ईश्वरीं सर्वभूतानां तामिहोपह्वये श्रियं ॥ २ ॥
इस मन्त्र से कटोरे में दूध छोड़ें- ॐ आप्यायस्व समेतु ते विश्वतः सोप वृष्ण्यम्। भवा वाजस्य संगथे ॥ ३ ॥
इस मन्त्र से कटोरे में दही छोड़ें-
ॐ दधिक्राव्णो अकारिषं जिष्णोरश्वस्य वाजिनः । सुरभि नो मुखा करत्प्र ण आयूर्ट०षि तारिषत् ॥ ४॥
इस मन्त्र से कटोरे में घृत छोड़ें-
ॐ तेजोऽसि शुक्रममृतमायुष्या आयुर्वे पाहि। देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽश्विनोर्बाहुभ्यां पूष्णो हस्ताब्भ्यामाददे ॥ ५॥
पुनः इस मन्त्र का उच्चारण करके कुशा और जल मिलावें-
ॐ देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेश्विनोर्बाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्याम् ।।
तदुपरान्त समिधा द्वारा कटोरे में गेरी हुई सभी वस्तुओं को यजमान अच्छी
प्रकार गृहप्रोक्षणम् से मिला दे या मन्थन कर दे।
आचार्य निम्न तीन मन्त्रों का क्रम से उच्चारण करते हुए गृह के सभी स्थानों में पञ्चगव्य छिड़ककर गृह का शुद्धिकरण करे –
ॐ आपो हि ष्ठा मयोभुवस्ता न ऊर्जे दधातन। महे रणाय चक्षसे ॥ १ ॥
ॐ यो वः शिवतमोरसस्तस्य भाजयतेह नः । उशतीरिव मातरः ॥ २॥
ॐ तस्मा अरं गमाम वो यस्य क्षयाय जिन्वथ। आपो जनयथा च नः ॥ ३ ॥
आचार्य गृह के मध्यभाग में एक हाथ चौकोर और चार अंगुल ऊँचा स्थण्डिल अथवा कुण्ड बनाकर पूर्व दिशा की ओर अथवा ईशान कोण में दो वेदी का निर्माण कर ईशान वेदी के चारो कोनों में अथवा गृह के मध्य स्थित वेदी के चारो कोनों में क्रमानुसार लोहे का चार काँटा और खैर की चार कील निम्न श्लोक का उच्चारण करते हुये यजमान से गड़वायें –
ॐ विशन्तु भूतले नागा लोकपालाश्च सर्वतः । अस्मिन् गृहेऽवतिष्ठन्तु आर्युबलकराः सदा ॥
बलिदानम्
आचार्य शंकु के पास में ईशान कोण से अथवा अग्निकोण से चार पत्तों पर दही मिश्रित उड़द के द्वारा यजमान से बलि प्रदान करावें। जिसका क्रम इस प्रकार से है। निम्न श्लोक और वाक्य का उच्चारण करते हुए आचार्य यजमान से ईशानकोण में रुद्र देवता को बलि प्रदान करावें-
ॐ रुद्रेभ्यश्चैव सर्पेभ्यो ये चाऽन्ये तत्समाश्रिताः । बलिं तेभ्यः प्रयच्छामि गृह्णन्तु सततोत्सुकाः ॥
वाक्य-एष दधि-माषबलि प्रथमशंकुदेवतायै नमः।
आचार्य निम्न श्लोक और वाक्य का उच्चारण करते हुए आग्नेयकोण में अग्नि के लिये यजमान से बलि प्रदान करावें –
ॐ अग्रिभ्योऽप्यथ सर्पेभ्यो ये चाऽन्ये तत्समाश्रिताः । बलिं तेभ्यः प्रयच्छामि पुण्यमोदनमुत्तमम् ।।
वाक्य-एष दधि-माषबलिं द्वितीयशंकुदेवतायै नमः ।
आचार्य निम्न श्लोक और वाक्य का उच्चारण करते हुए नैऋत्यकोण में यजमान से बलि प्रदान करावें –
ॐ नैऋत्याधिपतिश्चैव नैऋत्यां ये च राक्षसाः। बलिं तेभ्यः प्रयच्छामि पुण्यमोदनमुत्तमम् ।।
वाक्य-एष दधि-माषबलि तृतीयशंकुदेवतायै नमः ।
आचार्य निम्न श्लोक और वाक्य का उच्चारण करते हुए वायुकोण में यजमान से बलि प्रदान करावें –
ॐ नमो वै वायुरक्षोभ्यो ये चाऽन्ये तत्समाश्रिताः । बलिं तेभ्यः प्रयच्छामि पुण्यमोदनमुत्तमम् ॥ वाक्य-एष दधि-माषबलिश्चतुर्थशंकुदेवतायै नमः ।
आचार्य वास्तुवेदी पर सफेद वस्त्र बिछाकर रोली के द्वारा पूर्व दिशा से पश्चिम दिशा की ओर दस रेखायें तथा उत्तर दिशा से दक्षिण दिशा की ओर दत्त रेखायें खींचे। इस स्थान पर आचार्य पूर्व दिशा से पश्चिम दिशा की रेखाओं में आगे दिए गए देवताओं के नामों का उच्चारण करते हुए यजमान से अक्षत छिड़कवाकर स्थापन व पूजन करावें –
ॐ शान्तायै नमः । ॐ यशोवत्यै नमः । ॐ कान्त्यै नमः । ॐ विशालाई नमः । ॐ प्राणवाहिन्यै नमः। ॐ सत्यै नमः। ॐ सुमत्यै नमः ।३ ॐ नन्दायै नमः। ॐ सुभद्रायै नमः । ॐ सुरथायै नमः ।
आचार्य उत्तर दिशा से दक्षिण की ओर दश रेखाओं में निम्न देवताओं के नामों का उच्चारण करते हुये यजमान से अक्षत छिड़कवाकर आवाहन और पूजन करावें
ॐ हिरण्यायै नमः । ॐ सुव्रतायै नमः । ॐ लक्ष्म्यै नमः । ॐ विधृले नमः । ॐ विमलायै नमः । ॐ प्रियायै नमः। ॐ जयायै नमः । ॐ ज्वालाई नमः । ॐ विशोकायै नमः। ॐ इडायै नमः ।
अग्निपूजनम्
कुण्ड अथवा वेदी में अग्नि का स्थापन करने के पूर्व उसकी ऊपरी मेखला पर श्वेत वर्ण में सुपारी रखकर विष्णु का पूजन करें।
उपरि श्वेतवर्णमेखलायाम् – ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम् । समूढमस्यपार्ट० सुरे स्वाहा ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः विष्णवे नमः, विष्णुमावाहयापि स्थापयामि ॥
मध्य की मेखला में रक्तवर्ण सुपारी रखकर गन्धादि से ब्रह्मा का पूजन करें।
मध्ये रक्तवर्णमेखलायाम् – ॐ ब्रह्म जज्ञानं प्रथमं पुरस्ताद्वि सीमतः सुरुचो वेन आवः । स बुध्न्या उपमा अस्य विष्ठाः सतश्च योनिमसतश्च विवः ॥ भूर्भुवः स्वः ब्रह्मणे नमः, ब्रह्माणमावाहयामि स्थापयामि ।।
ॐ नीचे की मेखला पर कृष्णवर्ण में सुपारी रखकर गन्धादि से रुद्र का पूजन करें।
अधोः कृष्णवर्णमेखलायाम् – ॐ नमस्ते रुद्र मन्धव उतोत इषवे नमः। बाहुब्भ्यामुत ते नमः ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः रुद्राय नमः, रुद्रमावाहयामि स्थापयामि ॥
पुनः रक्तवर्ण की योनि पर गन्धादि से गौरी का स्थापन और पूजन करें।
रक्तवर्णयोन्यां गौरीपूजयेत् – ॐ अम्बे ऽअम्बिके ऽम्बालिके न मा नयति कश्चन। ससस्त्यश्वकः सुभद्रिकां काम्पीलवासिनीम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गौर्यै नमः गौरीमावाहयामि स्थापयामि ।।
पञ्चभूसंस्कारः
दाहिने हाथ में जल, अक्षत और पुष्प लेकर इस संकल्प का उच्चारण करें- देशकालौ संकीर्त्य, अस्मिन् वास्तुशान्तिकर्मणि पञ्चभूसंस्कारपूर्वकमग्नि- स्थापनं करिष्ये ।
कुशा से वेदी को झाड़कर उन कुशाओं को ईशानकोण में फेंक दें। गोबर से लीपकर सुवा के मूल भाग से दक्षिण से प्रादेश मात्र वेदी पर तीन रेखाएँ खींचकर अनामिका अँगुली और अँगूठे से रेखा के ऊपर से मिट्टी उठाकर ईशान कोण में फेंक दे। खींचे हुए उन रेखाओं पर जल छिड़के। वेदी पर सुची से एक त्रिकोण बनाकर लाल रोली से अग्नि का बीज मन्त्र’ रं’ लिख दे। इसी को पञ्चभूसंस्कार कहते हैं, जो सर्वत्र होता है।
किसी सौभाग्यवती स्त्री अथवा छोटी बच्ची से जो रजस्वला न हुई हो, उसी से काँसे के पात्र में अग्नि मँगाना चाहिए। हवनकर्ता अपने हाथ में अग्नि पात्र लेकर उसे अपने सम्मुख करते हुए निम्न मन्त्र का उच्चारण कर वेदी पर उस अग्नि को प्रतिष्ठित करें- ॐ अग्नि दूतं पुरोदधे हव्यवाहमुप ब्रुवे
आसादयादिह। इति मन्त्रान्ते अग्निमुपसमादधे इत्यग्नि स्वाभिमुखं निधाय ।
तत आचार्यः – ॐ चत्वारि शृङ्गा त्रयोऽअस्य पादाद्वेशीर्षे सप्तहस्तासोऽअस्य । त्रिधा बद्धो वृषभोरोरवीतिमहोदेवो मर्त्यांऽआविवेश ।। इति मन्त्रेण अग्निमावाह्य। ॐ मनो जूतिर्जुषतामाज्यस्य बृहस्पतिर्यज्ञमिमं तनोत्वरिष्टं यज्ञठ० समिमं दधातु । विश्वेदेवास इह मादयन्तामों रँप्रतिष्ठ ॥ इति मन्त्रेण प्रतिष्ठाप्य षोडशैरुपचारैरग्निं संपूजयेत् ।
अब अपने आसन पर बैठकर प्रोक्षणी के जल से अग्नि का पर्युक्षण करें और पवित्री को प्रणीता पात्र पर रखे दे। इसके पश्चात् दाहिनी जाँघ को नीचे करके कुश से ब्रह्मा का ध्यान कर सुवा से आहुति देवें।
ॐ रुद्रोजः समुद्भूतं द्विमूर्धानं द्विनासिकम् । स्रुवं स्रुवं च शक्ति च अक्षमालां च दक्षिणे ॥ १ ॥
तोमरं व्यञ्जनं चैव घृतपात्रं तु वामकैः । बिभ्रतं सप्तभिर्हस्तैर्द्विमुखं सप्तजिह्वकम् ॥ २ ॥
दक्षिणं च चतुर्जिङ्गं त्रिजिह्वमुत्तरं मुखम् । द्वादशं कोटि मूर्त्याख्यं द्विपञ्चाशत्कलायुतम् ॥ ३ ॥
स्वाहा स्वधा-वषट्कारैरङ्कितं मेषवाहनम् । रक्तपद्मासनस्थितम् ।॥ ४ ॥
रक्तमाल्याम्बरधरं रौद्रं वागीश्वरी रूपं वह्निमावाहयाम्यहम् । त्वं मुखं सर्वदेवानां सप्तार्चिरमितद्युते ॥ ५ ॥
आगच्छ भगवन्नग्ने यज्ञेऽस्मिन् सन्निधौ भव। वैश्वानर इहागच्छ तिष्ठ पूजां गृहाण मे ॥ ६ ॥
ॐ कनकायै स्वाहा। ॐ रक्तायै स्वाहा। ॐ कृष्णायै स्वाहा। ॐ उदीरणायै स्वाहा।
तत्पश्चात् उत्तराभिमुख होकर निम्न नाममन्त्रों द्वारा हवन करें –
ॐ सुप्रभायै स्वाहा। ॐ बहुरूपायै स्वाहा। ॐ अतिरिक्तायै स्वाहा। पुनः निम्न नाममन्त्रों का उच्चारण करते हुए घी से आहुति प्रदान करें- ॐ प्रजापतये स्वाहा, इदं प्रजापतये न मम। ॐ इन्द्राय स्वाहा, इदमिन्द्राय न मम। ॐ अग्नये स्वाहा, इदमग्नये न मम। ॐ सोमाय स्वाहा, इदं सोमाय न मम। ॐ भूः स्वाहा, इदमग्नये न मम। ॐ भुवः स्वाहा, इदं त्रायवे न मम। ॐ स्वः स्वाहा, इदं सूर्याय न मम। ॐ भूर्भुवः स्वः स्वाहा, इदं प्रजापतये न मम।
निम्न श्लोक और वाक्यों का उच्चारण करते हुए प्रायश्चित्त होम करें –
यथा बाणप्रहाराणां कवचं वारणं भवेत्। तद्वद् दैवोपघातानां शान्तिर्भवति वारणम् ॥
ॐ शान्तिरस्तु, पुष्टिरस्तु, वृद्धिरस्तु, यत्पापं तत् प्रतिहतमस्तु, द्विपदे
चतुष्पदे , सुशान्तिर्भवतु स्वाहा।
